Ада-чурттуң Улуг дайынынче аъттанган тыва эки турачыларның 25 хуузун Оюннар тургузуп турган. Ада-чурттуң Улуг дайынының кадыг-дошкун чылдарының үезинде «Бүгү-ле күштү фронтуже!» деп кыйгының адаа-биле Таңдының арат чону акы-дуңмалышкы Совет Эвилелинге, маадырлыг Кызыл Шеригге материалдыг дузаламчыдан аңгыда, ок-боозун холга туткаш, немец-фашистиг эжелекчилерни узуткаарынга киржир күзелин дайынның баштайгы хүннеринде-ле илереткен.
Ада-чурттуң Улуг дайыны эгелей бээрге, республиканың хамык кожууннарының хамаатылары-биле деңге, таңдыжылар база гитлержи эжелекчилерге удур маадырлыы-биле демисежип турар совет чонга болгаш ооң Кызыл Шериинге бүгү талалыг дузаны чедирери-биле чурт иштинге массалыг шимчээшкинни организастаан. Тозан алды-ла муң чурттакчылыг биче республика шаа-биле улуг дузаны көргүскен.
Фронтуга ниитизи-биле 10 сая акша түңнүг (ынчангы 35 сая рубль) материалдыг дузаны тыва чон көргүскен. Киев облазының колхоз-совхозтарын катап тургузарынга республика 27,6 муң баш инекти чыып, чорудуп берген. Таңды кожуун база бо бүгүге киришкен.
Фронтуга дайынчы самолеттар белекке бээр деп саналды Кызылдың өөредилге комбинадының башкылары Толгар-оол Араптанович биле өөнүң ишти Апый Сииреновна Оюннар киирген. ТАР-ның ТК ол эгелээшкинни деткээш, 1942 чылдың декабрьда Тыва Арат Республика авиаэскадрилья тудуунга акша чыылдазын эгелээриниң дугайында доктаалды хүлээп алган. Баштайгы бир муң акшаны база-ла Толгар-оол Оюннуң өг-бүлези дужааган.
Толгар-оол Оюннуң эгелээшкини-биле Тываның чону ниитизи-биле 2 сая 140 муң акшаны демнии-биле чыггаш, каш айлар иштинде «Як-7Б» деп 10 дайынчы самолетту ССРЭ-ге «Чкаловский» аэродромунга «Таңды хошундан» база «Тыва чондан» деп бижиткеш, 1943 чылдың март 12-де Кызыл Шеригниң 133 дугаар хыдыкчы ужар чүүл полугунга хүлээдип берген. Ужар-хемелерниң хүлээткениниң дугайында актыга ТАРН ТК-ниң Чиңгине секретары С.К. Тока биле полк командири, майор Т.Ф. Амельченко ат салган. Полк командири майор Т.Ф. Амельченконуң дужаалында чугаалап турары: «Эң-не найыралдыг ТАР бөгүн биске чоннуң акшазы-биле чыггаш тудуп берген 10 хыдыкчы самолетту берип тур» — дээн. «Таңды хошун» – деп самолётту полк командири бодунга быжыглап алган, а артканнары — 3-кү эскадрильяның ужудукчуларныы: командири В.С. Новиков, оралакчызы У.А. Маминын, звено командири И.Т. Сазонов, ужудукчулар С.И. Силаев, В. Алешин, И.Е. Киров. «Як-7Б» ол үениң тулган эки дайынчы самолёду кылдыр санаттынып турган. 20 миллиметр үгер-боолуг, ийи пулеметтуг. «Тыва» самолёттарның ужудукчулары ССРЭ-ниң хоорай, суурларындан аңгыда, Польшаны база хосташкан. Белекке берген самолеттары 1943 чылдың июль 10-га чедир ажыглалга турган, ынчан сөөлгү 3918 дугаарлыг Як-7Б узуткаттынган.
Т.А. Оюн 1912 чылдың август 13-те Улуг-Хем кожууннуң Ак-Тал суурга ядыы араттарның өг-бүлезинге төрүттүнген. Ол 1928 чылда Ленинград хоорайның Соңгу чурттуң чоннарының институдун дооскан. 1934 чылда физика-математика салбырының ортумак национал школаларга башкылаар эртемни чедип алган. 1934–1938 чылдарда Кызылдың өөредилге комбинадынга башкылап, өөредилге талазы-биле эргелекчилеп ажылдап чораан. Толгар Араптанович ТАР-ның Культура яамызынга сектор эргелекчизинге, ТАРН ТК-ниң очулдурукчузунга ажылдааш, 1943 чылда «Шын» солуннуң редактору апарган. Дайын соонда партияның Дээди школазын дооскаш, 2 дугаар дээди эртемни чедип алгаш, база катап «Шын» солуннуң редакторунга ажылдай берген. 1954 чылдан эгелеп Тыва область комитединиң партия органнарының салбырын эргелекчилеп чораан. 1961 чылда ону Тываның дыл, литература болгаш төөгү эртеминиң эртем талазы-биле эргелекчизиниң оралакчызынга томуйлаан. 1966 чылда ол ниитилел-политиктиг аттарның сөзүглелин тургускаш, парлап үндүрген. 1967 чылда "ТАР-ның (1922–1929 чч) тургузуу болгаш идей-организастыг быжыглалгазы" темалыг кандидат диссертациязын чедиишкинниг камгалап алган.
Толгар-оол Оюн Тыва АССР-ниң культуразының алдарлыг ажылдакчызы, Кызыл хоорайның Хүндүлүг хамаатызы. Республиканың хөгжүлдезинге ачы-хавыяазы дээш күрүне шаңналдары-биле шаңнаткан: 1946 чылда «Күш-ажылдың Кызыл тук», 1949, 1957 чылдарда «Хүндүткелдиң демдээ» орденнер, 1970 чылда В.И. Ленинниң 100 харлаанынга «Эрес-дидим күш-ажылы дээш», 1977 чылда "Тайбың дээш демиселчилер" медаль.
Т.А. Оюн тыва чоннуң болгаш Ак-Тал суурнуң алдарлыг оглу. Ооң чырык адын мөңгежидип төрээн суурунуң бир албан черин, кудумчузун-даа адап каар болза, артык эвес. Ол аттарга төлептиг кижи-дир.
Сергей ОЮН.
«Шын» №34 2024 чылдың май 8
