| Ноябрь 16 – Төлевилекчи хүнү |
Республикавыста тудуг-суур дүргени-биле сайзырап турар. Бедик-бедик чараш бажыңнарны холу-биле каракка көскү кылдыр тудугжулар, бызаңчылар, дашчылар, кран көдүрүкчүлери, трактористер, каңнакчылар, электриктер, штукатур-малярлар, сантехниктер дээш-ле тудуг-биле холбаалыг аңгы-аңгы бригадалар кылып турар. А оларның артында кижи болганынга көзүлбес, нарын болгаш солун ажылды төлевилекчилер кылып турар. Куруг ховуга каът-каът чараш бажыңнарны, эрткен чүс чылдың эгезинде туттунган «кырган» социал объектилерни капитал септелге-биле чалыыткадып олурар илбичилер кымнарыл дээрге төлевилекчилер-дир. Оларның шыйып, санап, каш-каш катап хынадып тургаш, экспертизаны эрттирип каан төлевилелдери-биле республика сайзырап олурар. Ноябрь 16-да профессионал байырлалының хүнүнде оларның бирээзи-биле силерни таныштырар-дыр бис. Күүсекчи эрге-чагырга органнарындан күш-ажылын эгелеп алгаш, күрүнениң унитарлыг бүдүрүлгезиниң бир кежигүнү болуп төлевилекчи кижиниң ажылының хыын тып чоруй, хууда сайгарлыкчыже шилчип, бо хүнде «Тывахамаатытөлевилелдиң» бир кабинединде ажылдап олурар «Ак» КХН-ниң чиңгине директору Григорий Ооржак-тыр.
– Григорий Шүлбен-оолович, силерни капитал септелге азы чаа тудуг дээш ажылдап чоруур албан черлериниң удуртукчулары эки таныыр болгай. Ажыл-ижиңерни таныштырып көрүңерем.
– 2006 чылда Тываның күрүне университединиң инженер-техниктиг факультедин хоорайның коммунал тудугларын кылыр инженер кылдыр доостум. Күш-ажылчы баштайгы базымым төрээн Чадаана хоорайымның чагыргазынга үндүрүглер чыыр специалист кылдыр эгелээн. Дээди эртемниг, ажыл-агыйга херек инженер кижи-дир дээш, Чөөн-Хемчик кожуун чагыргазынче архитектор кылдыр кыйгыртыпкан. Кожуун чагыргазынга ажылдап тургаш, бир дугаар-ла шимчедип, кылып эгелээн ажы- лым – Чадаана хоорайга хөй-ниитиниң чунар-бажың тудуу. Ам сактып кээрге, дыка солун аан: элээн үр үе иштинде чугула документилерин кылып, сүржүп, ыңай-бээр чедип, айтырып, хынадып... дээш-ле дыка узун орукту эрткен бис. Түңнелинде Чадаана хоорайга чунар-бажың туттунган, чурттакчы чон бөгүнге чедир чунуп турар. Ол үеде кады ажылдап турганым хамааты камгалал болгаш онза байдалдар талазы-биле специалист Василий Дываановичиниң: «Тудугну кижи болганы кылып шыдавас, а чолдуг кижи шыдаар боор чүве. Сен ындыг кижи-дир сен көрем, дуңмам» – дээнин үезинде херекке албайн, ам үнелеп чоруур апардым. Бо ажылды кылып тургаш, тудугну кылыр бетинде, чыыр документация ажылы дыка берге деп билген мен. Чоорту төлевилел болгаш ооң санаашкыннарын кижи боду хандыр кылып өөренир болза эки-дир деп түңнелге келген мен. Ынчангаш найысылалче көжүп чорупкаш, ол угланыышкын-биле ажылдап чоруурум бо-дур. «ТР-ниң Төлевилел-смета бюрозу» күрүнениң унитарлыг бүдүрүлгезинге элээн ажылдаптым. Амгы үеде хууда сайгарлыкчы — «Ак» кызыгаарлаттынган харыысалгалыг ниитилелдиң чиңгине директору бооп турар мен. Колдуунда-ла федералдыг программаларда киржип турар республиканың социал объектилериниң капитал септелгелериниң төлевилелдерин санап турар мен.
– Ынчангы чунар-бажың тудуу биле амгы үениң тудугларының төлевилелдерин кылып, санаары дыка ылгалдыг-ла ыйнаан?
– Ийе, үе дыка сайзырай берген. Эгезинде хол-биле шыяр, хол-биле санаар турган болза, ам «AutoCAD», «ArchiCAD», «ГРАНД-Смета» деп программалар бар апарган – ажыл шуут чүс катап чиигей берген. Тудугнуң төлевилелин шыяры биле санаашкыннарын кылырда, ийи аңгы кижи кылыр болза эки апарган. Мооң мурнунда төлевилекчи боду шыйгаш, өртектерин боду санаар турган болза, ам шыярын бир кижи, санаарын база бир кижи кылып турар бис. Бөдүүнү-биле чугаалаарга, чаңгыс объектини ийи кижи кылыр. Мен колдуунда санаар инженер-дир мен – тудугнуң өртектерин санап үндүрүп турар.
– «2012 чылга чедир көдээ суурнуң социал сайзыралы» деп федералдыг тускай сорулгалыг программаның киржикчилериниң төлевилелдерин база кылып турган болгай силер. Силернии-биле ол хевээр чурттаар бажыңын тудуп алыр улус турган бе?
– Ол программа-биле ажылдап турган бис, ийе. Эгезинде бистиң ажылдап каан төлевилеливисти херекке албас таварылгалар тургулаан. Акшазы-биле машина садып алгаш, өскээр көжүп чоруй баар улус база турган. Сөөлүнде хоойлу шыңгыыраан – албан ол төлевилел-биле туттуруп турдувус.
– Хөй акша-хөреңгилиг улус бодунга ийи каът коттедж бажың тудуп алыры-биле силерге төлевилел кылдырып ап чоруур улус бар бе?
– Бар-бар. Ийи эвес, ам мырыңай үш каът бажыңнар тудуп эгелээн чүве-дир ийин... Кыжы соок улуска ол-даа болза, черниң чылыын база ажыглаар кылдыр чер иштинде каътты база албан кылыр апарган. Аңаа колдуунда гараж болгаш одалга системазы турар. Хөй кезии чер иштинде болур, черниң кырынче үндүр туткан ханазынга соңгаларны албан салыр.
– Кандыг материал-биле туткан бажың кедилигил?
– Эң эки материалдар – ыяш биле тууйбу. Өртээ аар, ынчалза-даа эки. Арболит болгаш сибит деп амгы шагның материалдарын 1970–80 чылдарда база тудугга шенеп турган деп хоочун архитекторлар, тудугжулар чугаалаар чорду. Ындыг материалды кеди чок деп санааш, ажыглавайн барган турган, ам катап тудуг ажылынче кирип келгени ол-дур. Ынчан ону чүгле тудугнуң даштындан чылыглаар немелде материал кылдыр ажыглап турган, тудугнуң бодунуң ханазы кылдыр эвес. Ыяш болгаш тууйбудан кылган бажыңнар чылыг, кургаг болур, а бо материалдар өл-шык. Изиг биле соок агаар ишти-даштындан каттышкаш, ханаларны, ылаңгыя азыгларны, хырааландырыптар. Хыраалыг турган черлер чоорту даштындан тоглап эгелээр – хайыраан бажың үрелир. Бо кончуг харааданчыг. Тууйбуну чүгле чаңгыс Кызылда кылып турар, шагда Чадаанага база өрттедип турган, ам чок. Элегес-Аксынга улуг тууйбу заводу туттунуп тургаш, ара кагдынган деп билир мен. Мен бодаарымга, кожуун бүрүзүнге тууйбу кылыр бүдүрүлгелер турар болза эки. Чеже-даа карылгалыг болза, ам канчаар, чонга херек ышкажыл, канчап-даа тургаш, ажылдаар болза эки. Чок-ла болза Чазак деңнелинге деткиир, чарыгдалдарны дуглажып бээр дээн хевирлиг. Тууйбуну чер-черлерге көвүдедир кыла бээр болза, бузук, чартык тууйбулар-биле кылган печкалар ышталып, кижилерниң ышка хораннаныр чоруу база кызырлыр ужурлуг. Кожуун бүрүзүнге тууйбуну кылыр курлавыр бисте бар. Арболит-биле туткан бажыңны даштындан экидир чылыглаар апаар. Ол материалдарның өртээн санаптарга, ыяш азы тууйбу-биле кылган бажыңга өртээ барык дең апаар. Ол хире чарыгдалды кижи дөмей кылыр апаар дээрим ол-дур ийин. Бажыңнарга агаар кирер вентиляцияны болгаш чем кылыр кухняга изиг бусту үндүр сордурар херекселди (вытяжканы) база албан салыр болза эки.
– Сөөлгү үеде шалазындан дээвииринге чедир шил хана, азы өскээр чугаалаарга, бүдүн хана соңга болу берген бажыңнар база бар апарган-дыр. Ындыг соңгалар эки болур бе?
– Ооң адын француз соңга дээр. Соңга пластиктери ышкаш болбас, беш каът кылын шил болур. Ону колдуунда хүннээрек талазында кылып турар. Хүндүскү үеде хүн херелдериниң чылыы бажыңче кирер, ол-даа болза одаар чүүлге камналга. Ынчалза-даа ооң чанынга азы адаанга албан чылыдар херексел салыр, оон башка база өл соңга болуп, суг шуут агып бадып турар апаар.
– Бажың төлевилелин кылып тура, албан сагыыр ужурлуг хемчээлдериңер бар бе?
– Ийе. Эң-не кол негелделер бо-дур: бир кижиге албан 18 дөрбелчин метр өрээл херек. Бир өрээлдиң хемчээли 9 дөрбелчин метрден эвээжевес ужурлуг. Оон эвээжээр болза, эң эпчок өрээл үнүп кээр. Соңга чок, муңгаш өрээл база турбас. Бир эвес бар чүве болза, ону чурттаар өрээл кылдыр санавас, ажыл-агый девискээри апаар, чүгле шкафтар салып каар дээн ышкаш. Бис кижилерге дыш алыр, сагыш-сеткил дыштандырар, сергедир бажыңнар төлевилели кылып турар бис. Кижи бажыңынга хилинчектенмес, дыш алыр ужурлуг. Эптиг байдалдар турар ужурлуг: изиг-соок суу бар, чунар, арыгланыр чери иштинде, дыштаныр зоназы база аянныг болур дээш-ле.
– Албан черлериниң тудугларынга хамаарыштыр чүнү чугаалап болур силер?
– Колдуунда федералдыг программалар-биле кылып турар капитал септелгелер болгаш чаагайжыдылга ажылдарын кылып тур бис. Амгы үеде дыка улуг чаартылга эгелээн. Шагда болза базалыг индекс аргазы турган. Федералдыг Тудуг яамызы школаның индекизи ынча, эмнелгениң мынча дээн хевирлиг чагаа чорудуп бээрге, аңаа даянып кылыр турган болзувусса, ам курлавыр индекс аргазы деп чаартылгада келген бис. Статистиканың отчёттарынга даянып тургаш, санап үндүрер арга-дыр. Ам ёзулуг-ла акшаны шын эвес чараан, кым-бир кижи акшаландырыышкынның каш кезиин чипкен-дир дээр чүүлдер чок болур, дыка улуг харыысалгалыг арга чорду. Кылып каан санаашкыннарже соондан кандыг-даа өскерилгелер киирип шыдавас кылдыр тускай форматтар база тыптып келди. Чижээлээрге, бир объектиниң капитал септелгезин кылып турда, көрдүнмээн чарыгдалдар тыптып кээр, колдуунда-ла оран-саваның эргилээнинден. Ол чарыгдалдарны санап каан төлевилелди эдипкеш, кылыры болдунмас. Албан немелде дугуржулганы кылып, керээни чарар болгаш катап аңгы санаашкыннар кылыр апарган. Ынчангаш чамдык капитал септелгелер шак ынчаар айыттынган хуусаазындан орайтап эгелээнин эскерип тур боор силер. Чоорту көрдүнмээн ажылдарже артык акша чарып болбас деп чүүлче кел чыдарывыс ол-дур ийин. Немей чугаалаксап турар бир айтырыым бар. Бис төлевилел кылырда, оран-саваның техниктиг паспортунга даяныр бис. Дыка хөй техниктиг паспорттарда чедир шыйдынмаан кезектер бар болур. Чижээлээрге, чадаларын чедир шыйып кагбаан болур. Херек кырында ол объектини баргаш көөрге, ында чадалар бар, ынчангаш ынаар акшаларны салыптарга, экспертиза эрттирбейн баар, оозу дыка берге. Ында чадалар бар деп чеже-даа бадыткаарга, техниктиг паспортта айыттынмааны-биле эртпейн баары хомуданчыг. Удуртукчулар техниктиг паспорттарын үе-шаанда эде-хере кылдырып ап чорууру чугула-дыр деп түңнелге кээп тур бис.
– Силерниң ажылыңарда чижилге бар бе?
– Чижилге чок болза, ажылдың шынары куду болур. Бистиң аравыста дыка шыырак аныяктар бар. Оларның билии делгем, сайгарары дүрген, чурагайлыг технологиялар-биле чепсегленген. Инженерлер, ылаңгыя тудуг, ооң төлевилели болгаш санаашкыны-биле холбашкан инженерлер, немежип турар. Инженерлерниң тускай кыйгырыы бар: «Бис келир үени тургузар бис». Ол дээрге-ле чаа тудуглар-биле амыдырал-чуртталганы сайзырадыр дээни ол. Тудуглар биле оруктар дээрге-ле кол фондулар-дыр. Олар эргижирээр болза-ла, бис ядарап эгелээр бис. Олар чаарттынып, немей туттунуп-ла турар болза, бис бай болур бис. Бистиң республикавыс, тыва чонувус аныяк. Ажы-төлүвүс көвүдээн тудум, бажың айтырыы элээн каш чылдарда ам-даа чидиг хевээр турар деп бодаар мен. Чүге дээрге хөй ажы-төлдүг өг-бүлелер чылдан чылче немежип турар болгай. Ынчалза-даа чазак-чагыргавыска бүзүрээр мен, бөгүнгү байдал-биле тудуглар хөй немежип тур. Ам-даа хөй туттунар. Бис база эптиг, чараш, аянныг бажыңнарның төлевилелдерин кылып олур бис.
– Тывага тудуг ажылдары сезоннуг болгай, а силерниң ажылыңар чай-кыш дивес ышкажыл?
– Ажылдап-ажылдап, соңгаже бир көрнүп кээрге, ногаан турар, оон саргара бээр, чоорту агара берген турар. Ажылдавышаан көрүп олуруңда-ла, куураргаш, катап база ногаан өң бүргептер. Ол хире чымыштыг, чылдың дөрт эргилдезинде тура дүшпейн, ажылдап турар бис.
– Төлевилекчилер профессионал байырлалын канчаар эрттирер улус ирги? Мергежилиңер аайы-биле тускай чаңчылдарыңар бар бе?
– Ноябрь 16-да анаа байыр чедиржир бис. Кажан кылган ажылывыс экспертизаны эрте бээр болза, эң улуг байырлалывыс, аксывыс кежии ол болур. Ёзулуг улуг байырлал кылдыр санаар үелеривис болза кылган төлевилеливис планче кирип, туттунар кылдыр бадылаттынганда болгаш ол тудугну ажыглалче киирип турар үе болур. Бистиң ажылывыста чамдык күзенчиг эвес чүүлдер база бар: бир дарганың кызып тургаш, кылдырып каан белен төлевилелин даргалар солушкан үезинде чаа олурупкан дарга кылдырбайн баар. Элээн каш чылдар эрте бээрге, катап база кылдырып чедип келгилээр-дир.
– Тудуг инженерлери, шыырак эртем-билиглиг архитекторлар кожуун бүрүзүнге дыка херек. Шупту-ла найысылалга ажылдап турбайн, кожууннарже база баар кылдыр кандыг хемчеглер алыр болза эки деп санаар силер, Григорий Шүлбен-оолович?
– Силерниң айтырыыңар биле «Ростех» корпорациязының чиңгине директору Сергей Чемезовтуң саналы дүгжүп тур. Ол башкы, эмчи кадрлары чедишпес кожууннарже «Көдээ черниң башкызы», «Көдээ черниң эмчизи» деп программалар-биле сая акшаны бергеш, 5 чыл иштинде үре-түңнелдиг ажылдаар кылдыр канчап чорудуп турар-дыр, тудуг инженерлерин база кожууннарже ындыг деткимчени берип, ажылдадыр болза эки деп санал киирип турар. Шынап-ла, кижи чурттаарынга эптиг байдал сүргеш, бээр ажылдап кээп турар-дыр ийин. Кожууннар төптеринге, көдээ суурларга-даа шак ындыг байдалды тургузуп болур чүве-дир ийин. Бүдүн кудумчуну, микрорайонну чаагайжыттынган бажыңнарлыг кылдыр кылып болур аргалар бар. Ону боттандырар чырык баштыг инженерлерни чорудар болза эки. Удавас «Көдээ черниң инженери» деп программа ажылдай бээринге бүзүрээр мен. Көдээ суурларда 1950-60 чылдарның эрги бажыңнарын септеп-селип, херимнерин-даа чаартып олурар болза, дөмей-ле сайзырал-дыр. Ынчалза-даа оларны ап каапкаш, орнунга улуг, чараш, чурттаарынга эптиг, чаагайжыттынган бажыңнар тудар үелер черле чедип келир. Инженерлерниң ажылының угланыышкыны-ла ол-дур деп санаар мен.
Надежда КУУЛАР.
Авторнуң тырттырган чуруу.
“Шын” №44 2025 чылдың ноябрь 13