Тыва авалар тулчуушкуннар шөлүнче четкеш келгеннер.

Бо интервьюну Луганск облазының Старобельск хоорайынга кежээкиниң сес шак ажып турда машина иштинге бижидип алган мен. Ровенькиде тыва шериг оолдарның ийи дугаар ада-иелери болган Обрезановтарның, Костриковтарның бажыңнарынга үш хонгаш, ам-на Луганскыга чедер деп сорулгалыг бар чытканывыс ол. Старобельскиже өг-бүлелерниң эр ээлери Ваня акый база Серёжа акый, кызыгаарны ажып, бисти чедиргеннер. “Кызыл коштуң” делегациязындан дөрт кижи бис: удуртукчувус Чойгана Вячеславовна Назытай, дайынчының авазы Салбак Казак-ооловна Арапчор, журналистер Наталья Александровна Черноусова база мен.

Старобельскиже кээривиске, бисти уткуп алыр болган тыва оол сураг. Караңгы дүн. Улаштыр чоруурувус чигзинчиг апарган. Уткуур ужурлуг киживисче долгаттынмас, кызыгаарны ажарга-ла, Россияда ажыглап турар мобильдиг харылзаа ажылдавайн баар.

Шеригжи чүък машиназы тур. Чолаачызы орус омактыг оол бистиң манап турар киживисти танывас болду. “Кым-биле-даа чугаалашпаңар. Мында диверсантылар, дайзынның шивишкиннери базым санында” — деп оваарындырды. Ынчангаш-ла Салбак Казак-ооловна-биле чычаан иштинден үнмейн олуруптувус.

Берге үе.

Салбак Арапчор тускайлаттынган шериг операциязынче оглун үдеп четтикпейн барган. Ол дугайында безин билбээн-даа. Кызылдың сес дугаар школазында поварлап турар болгаш, ажылы дүн-хүн чок.

– Бир хүн оглум долгап келген: “Сургакчылааш кээр мен, чаагай чемден кылып бээр сен, авай. Орукка чиир мен» – дээрге, ажылдаар дээш уттупкан болган мен. Оглумну-даа үдевээн, чаагай чемин-даа кылбаан. Февраль 23-те байыр чедирер дээш, долгаптарымга, «аппарат» апарган. Февраль 26-да кеннимче долгаптарымга:
– Силерге чугаалаваан, ханыңар базыышкыны улгады бээр ийик чоп – деп.
– Чүү болган?
– Тускай шериг операциязы чорупту.
– Тускай операция дээрге чүү чүвел?
– Дайын – деп бо.
Ол хүнден эгелеп уйгу чок. Телевизорну ажылдаткан, медээлерни көрген. Делегей четкизинде бөлүктерде “Кызыл кош” деп чүве чоруп турар. Көрүп турарымга, эрткен чылын тудуг дугайында бөлүкке айтырыг салырымга, кончуг таптыг харыылап берген дуңмам чоруп тур. Ам болза Чойгана Вячеславовна-дыр ийин. Бижиптеримге, “Ийе, дайынчыларывысче чүъктү чыып эгелей бердивис” – деп. Ол эгези-дир, ийи ай төнчүзү, үш ай эгези.
Ол үе дыка коргунчуг үе болган. Сагыш-сеткилим дүвүрелинден ажылда эштерим-биле маргыжып-даа турдум. Эңдере хлебтер-ле кургадып чоруп турар мен. Үш шоодай кагжыргайны белеткеп алган мен. Оон черле чер-чуртунуң аржааннары эки боор деп бодал-биле Ажыг-Суг аржаанын саткаш, ДОСААФ-ка аппарып берген мен. Ынчан чоннуң дузаламчызын аңаа чыып турган.

– Аржаан, кагжыргайлар дайылдажып турар оолдарывыска четкен бе?

– Чүъгүн чыып алгаш, Чойгана-биле дайынчыларның бирээзиниң өөнүң ишти Шончалай Борисовна Оюн четкеш келгеннер. Чуруктардан көрдүм, аржааным оолдарда чеде берген болган. Дыка амыраан мен. Чойгана Назытайның эки чүвези – албан-биле шуптузун тырттырып чоруур, бо-дур дээш. Ол үеден эгелээш, “Кызыл кош” муңгаралдан мени алаактырыпкан.

Салбак Казак-ооловнаның оглу ынчан “Кызыл кошка” ужурашпаан-даа болза, эштеринден дыңнаан болган.

– Ол үеде оглум тулчуушкун шөлүнге турган. “Чедип келиримге, эңдере аъш-чем бар, амырап турдувус” — деп сөөлүнде чугаалап турду.

Иениң чүрээ эндевээн.

Ийи дугаар “Кызыл кош” алды айның төнчүзүнде чорупкан. Ие кижи кыдыынга артып шыдаваан. Чүрээ эндевээн ирги бе? Салбак Казак-ооловна, өөнүң ээзи Андрей Дагбаевич база чорупканнар.

– Кижи оглунче четпейн, маңаа чүнү канчап олурар? Оглумга ужурашпазымза-даа, өске оолдарга дуза кадайн. Мээң оглум ышкаш оолдар ышкажыл деп бодалдыг чорупкан мен. Бир кезек “200-тер” дыка хөй кээп турган үе-дир. Чеде бээривиске, оглумну командирлери ада-иези кел чыдар дээш тулчуушкун шөлүнче киирбейн барган. Шынында “передокче” кирер турган кижи-дир. Ол хүн кире берген турган болза, та кандыг болур турган. Ужуражы бердивис. Кезек оолдар Ровеньки чанында аргага турган. Аңаа оларны чемгерип, манчы кылып турдувус. Оолдарның амыраарын! Артында-ла аай-аай чүве-дир ийин: мээң оглум ышкаш борбак-борбак, чырык карактыглары-даа бар, өскелери ызыр кара оолдар дээш... Чаптаарымны.

Поварның чаагай чеми, иениң чылыг куспаа.

Салбак Казак-ооловна-биле чорааш, эскерген, таарзынган, хүндүлээн чүүлүм бар. Кандыг-даа оолга бодунуң төлүнге ышкаш чоок, кээргээр, чассыдар кижи болду. Амы-хуумда угбамның кол соруу чүък чедиреринде, аъш-чем кылырында эвес, а дайынчыларывыстың хей-аъдын көдүргенинде деп көрдүм.

“Күжүр оглум, чаптанчыг оглум, төрээн Тывавысче онча-менди, тиилелгелиг чанып келир сен. Ажы-төлүң көвей болзун, аас-кежиктиг, узун назылап чурттаар сен!” – деп йөрээп, кызыгаарда турар Ровеньки суурдан тулчуушкун шөлүнче аъттанып турар оолдарны артыжап, куспактап турду. Шериг машиналары, БТР-лер, танкылар, «Тигрлер» чоруй баарга-даа, дыка үр соондан көрүп, холдарын тейлей тудуп алган турар.

Салбак Казак-ооловна черле анаа эвес кижи-дир эвеспе. Үстүнде абзацты бижип олурумда, бо долгап келди:

– Экии, Алдынай!
– Экии, угбай! Байырлалыңар-биле! (Бөгүн октябрь 20-де Поварлар хүнү чүве-дир).
– Оглум долгап келди. Поварлар хүнүн таварыштыр Ровенькиге ужурашкан оолдарывыс байыр чедирип турлар. Чүгле меңээ эвес, бүдүн делегациявыска. “Биске чем кылып берип турган угбаларывыска байырдан чедирер сен” дээн-дир оглумга.

Тулчуушкуннар шөлүнден байыр чедириишкини алыр мен деп бодавайн чораан мен. Өөрүнчүүн. Эртемим аайы-биле повар эвес, журналист-даа бол, тыва дайынчыларывыска кылып берген чемивис ол хире салдарлыг, оларның сагыш-сеткилинде, чүректеринде артып калган деп билдим.

– Бир дугаар “Кызыл кош”-биле чорааш келгеш, автобуска оолдарга таваржы бердим. Олар мени танып каапкан. “Угбай, силерни сактып турдувус, силерниң кылып берип турган чаагай чемиңерни амга чедир бодап чоруур бис” деп турдулар. Мен ынча хөй оолдарны кайын сактып алыр деп мен. А олар мени утпаан болдулар — деп, Салбак Казак-ооловна чугаазын төндүрдү.

Алдынай САЛЧАК.
Чуруктар авторнуң архивинден.