2016 чылдың январь 18-те ТР-ниң Чазак Даргазының Чарлыы езугаар ноябрь 1-ни Тыва дыл хүнү кылдыр тургускан. Шак ол хүннү тургузар дугайында быжыг саналды Тываның улустуң чогаалчызы Александр Даржай идип үндүргенин сагындыраал. Оон бээр чылдың-на ноябрь 1-де Тыва дыл хүнүн чоргаарал-биле демдеглеп турар бис.
Бо чылын ол хүннү В. Көк-оол аттыг Национал хөгжүм-шии театрынга Тываның улустуң чогаалчызы А.А. Даржайның 80 харлаанынга тураскааткан IX “Тыва дыл – чоннуң өнчүзү” деп шуулган-биле демдеглээн. Аңаа чазак-чагырганың удуртукчулары, депутаттар, эртемденнер, чогаалчылар, дыл башкылары, журналистер болгаш өскелер-даа киришкен.
Байырлыг хемчегни А. Даржайның “Тыва дылым” деп шүлүү-биле эгелээн. Улуг чогаалчының алдаржаан шүлүүнде төрээн дылынга ынакшылы, ооң байлак делгемин илереткен күштүг сөстерин Тываның улустуң артизи Мерген Хомушку игилге үдетпишаан, номчуп күүседип турда, чыылганнар тыныжын тыртып, чоргааралы оттуп, ооң үнезин база катап медереп олурганы билдингир.
Баштайгы сөстү ТР-ниң Чазак Даргазы Владислав Ховалыг алгаш, чыылганнарга байыр чедирген:
– Эки хүннүң мендизи-биле, хүндүлүг чаӊгыс чер чурттугларым!
Төрээн тыва дылывыска тураскааткан чаңчыл болган шуулганның киржикчилеринге, хүндүлүг тыва дыл болгаш чогаал башкыларынга, эртемденнерге, чогаалчыларга, журналистерге база чалаткан аалчыларга Тываның Чазааның мурнундан база бодумнуң өмүнээмден изиг байырны чедирерин чөпшээреп көрүңер!
Бурунгу түрк дылдарның санынче кирип турар тыва дылывыс кайгамчык төөгүлүг болгаш бай-байлак. Өгбелеривистен дамчып келген чечен-мерген чараш тыва дылывысты хумагалап, ону дараазында салгалдарга дамчыдып бээр сорулга-биле Тываның улустуң чогаалчызы Александр Даржай «Тыва дыл хүнү» деп байырлалды доктаадырын 9 чыл бурунгаар саналдап киирген. Ынчангаш чылдың-на ноябрь 1-де Тыва дыл хүнүн байырлап эрттирип турар бис.
Бо чылын “Тыва дыл – чоннуң өнчүзү” деп шуулганны Тыва дыл хүнүнге болгаш Тываның улустуң чогаалчызы Александр Александрович Даржайның 80 харлаан оюнга тураскаадып эрттирип турары өөрүнчүг.
Ѳгбелеривистен дамчып келген өртемчейже көрүжүвүстү, ханы ужур-уткалыг ёзу-чаңчылдарывысты, төрээн дылывысты тоомчага албайн баар болзувусса, тыва чонувустуң сагыш-сеткилин хоозуралга чедирип кээр айыыл тургустунуп болур.
Тыва дылдың амгы үеде хөгжүлдезиниң шаптараазыннарга болгаш бергелерге таваржып турарын барымдаалап, эрткен чылын “Тыва Республикага 2024–2033 чылдарда тыва дылдыӊ хөгжүлдезинге күрүне деткимчезиниӊ эчис сорулгалары” деп Тыва Республиканың күрүне программазын болгаш ону боттандырарының планын бадылаан бис. Ук план езугаар ѳѳредилге номнары чаарттынып, тыва чогаалчыларның номнарын катап үндүрүп турар. Ооң-биле кады тыва литератураның үндезилекчилериниң бирээзи, Тываның улустуң чогаалчызы Степан Сарыг-оолдуң “Аңгыр-оолдуң тоожузу” деп чогаалынга үндезилээн тыва кинофильмни чоокта чаа тырттырып дооскан.
База бир көскү ажыл – “Яндекс-очулдурукчу” интернет четкизинде тыва дылга очулга ажылын чорудуп эгелээн. Ажыл ам-даа уламчылаар.
Кол-ла чүүл – тыва дылывыска хүндүткелди, хумагалыг хамаарылганы чедип алыр ужурлуг бис. Аңаа шуптувустуң демниг ажылывыс негеттинер. Төрээн дылывыс дээрге бистиң дазылывыс-тыр, дазыл бар болза, өзүм үнүп келир, чоорту улуг ыяш апаар болгаш, арга-арыг тыптып келир. Дылывысты хүндүлеп, камгалап, сайзырадып, ажы-төлүвүске дамчыдып берип, амыдыралывыстың янзы-бүрү адырларынга ажыглап чоруулуңар! – дээш, Тываның мурнунда салдынган сорулгаларны чедип алыры-биле шупту демниг, үре-түңнелдиг ажылдаалыңар деп, кыйгырган.
Улаштыр күрүне шаңналдарын тыпсыр ёзулал эгелээн.
ТР-ниң Чазак Даргазының өөрүп четтириишкин бижиин хөй чылдарда өөредилге шугумунда үре-түңнелдиг эки ажылы дээш Улуг-Хем кожууннуң Шагаан-Арыг хоорайының 1 дугаар школазының тыва дыл болгаш чогаал башкызы Долаана Опай-ооловна Севекке, эртем талазы-биле чедиишкинниг ажылы дээш Тываның гуманитарлыг болгаш тускай социал-экономиктиг шинчилелдер институдунуң дыл секторунуң эртем ажылдакчызы Чойган Геннадиевич Ондарга тывыскан.
Тываның Чазак Баштыңының Хүндүлел бижии-биле өөредилге адырынга хөй чылдарда эки ажылы дээш Таңды кожууннуң Балгазын суурунда ортумак билиглер школазында эге класстар башкызы Любовь Сувандиевна Монгушту шаңнаан.
“Тыва Республиканың өөредилгезиниң алдарлыг ажылдакчызы” хүндүлүг атты ТывКУ-нуң педагогика кафедразының доцентизи Наталья Чоодуевна Дамбага тывыскан.
Хүндүлүг ат алган башкы сөс алгаш, кылып чоруур ажылынга шак ындыг бедик үнелелди бергени дээш Тыва Чазакка, ооң Даргазынга өөрүп четтиргенин илереткеш, хөй чылдар дургузунда кады ажылдап чоруур коллегалары, башкы угбаларының деткимчези башкылаашкын ажылынга улуг рольду ойнаанын демдеглээн.
Күрүне шаңналдарының соонда чогаал талазы-биле дараазында шылгарааннарга шаңналдарны тывыскан:
“Россияның болгаш Тыва Республиканың чоннарының мөзү-шынар болгаш сагыш-сеткил культуразының эң-не дээре сүзүүн сиңирген бедик деңнелдиг чечен чогаал” деп номинацияга тиилээн “Хоругдал” деп ному дээш Любовь Мижит-Доржуга;
“Тыва чогаалдың хөгжүлдезинге киириштирген уран чогаадыкчы очулга дээш” деп номинацияга тиилээн Б.-Б. Тараачының “Кайгал” деп номунуң очулгазы дээш Игорь Принцевке;
“Тускай шериг операциязының маадырларының чырык адын төөгүге кадагалап арттырарынга киирген үлүг-хуузу” деп номинацияга тиилээн «Чүрек согуу деңге соп чор» деп ному дээш Лидия Ооржакка;
“Өзүп орар салгалдың патриотчу болгаш интернационалчы кижизидилгезинге киирген үлүг-хуузу дээш” деп номинацияга тиилээн “Гиннес рекордунче киргеним” деп ному дээш Маадыр-оол Ховалыгга;
“Уруглар чогаалының сайзыралынга киирген үлүг-хуузу дээш” деп номинацияга тиилээн «Ойнаарактарның хомудалы» деп уругларга бижээни шүлүк болгаш ырылар ному дээш Зинаида Серен-Чимитке тывыскан.
Тыва дыл хүнүнге тураскааткан байырлыг хемчегниң албан ёзу кезээ доостурга, Тываның улустуң чогаалчызы А.А. Даржайның 80 харынга тураскааткан IX “Тыва дыл – чоннуң өнчүзү” деп шуулган ажылын эгелээн. Аңаа ТР-ниң Эртем болгаш өөредилге сайыдының хүлээлгезин күүседип турар Ренат Ооржак өөредилге адырында тыва дылдың байдалының дугайында “Тыва Республикага 2024–2033 чылдарда тыва дылдың хөгжүлдезинге күрүне деткимчезиниң эчис сорулгаларының күүселдезиниң дугайында” деп илеткелди кылган. Ооң соонда дыл эртемнериниң доктору, Тываның Национал музейиниң директору Каадыр-оол Бичелдейниң “Бурунгу түүрүк биъжик (руника) болгаш тыва уран биъжилге (тыва руника)” деп илеткелин чыылганнар сонуургаан. Ол ышкаш шуулганга “Александр Даржай — тыва сөстүң дарганы” деп илеткелди Тываның улустуң чогаалчызы Мария Күжүгет кылган.
Шуулган киржикчилери ол хүн тыва дылдың амгы байдалын сайгарып чугаалажырындан аңгыда, школаларда тыва дыл башкыларының шалыңының хемчээлиниң дугайында нарын айтырыгны база көдүргеннер. Эң-не кол чугаа — дазылды суггарбаска, чаа бүрүлер үнмези ышкаш, дылды кадагалап, ам-даа сайзырадып, чаа өзүп олурар салгалдарга нептередириниң дугайында болган.
Бо чылгы Тыва дыл хүнүн ооң үндезилекчизи Александр Даржайның 80 харынга тураскааткан болганда, ооң шүлүктери болгаш ооң сөстеринге чогааттынган ырылар колдаан солун концерт уламчылаан. Театрның фойезинге улуг чогаалчының номнары, шаңналдары болгаш чогаадыкчы ажыл-амыдыралының дугайында төөгүлүг чуруктар колдаан фото-делгелгени чыылганнар сонуургаан.
Шуулганга база бир өөрүнчүг медээ — Александр Даржайның өөнүң ишти Мария Донгаковнаның удуртулгазы-биле тускай редколлегияның ажылдап кылганы А. Даржайның 3 томнуг номун Республиканың А.Пушкин аттыг ном саңы парлап үндүрген. Ында сураглыг чогаалчының 313 шүлүү, 6 шүлүглели, тыва чогаалда тывыштары, ажыдыышкыннары, ийи одуруглар, дөрттээн одуруглар, сестээн шүлүктеринден аңгыда, каяа-даа парлаттынмаан шүлүктери кирген. Амдыызында эвээш кезектиг номну чырыкче үндүрген. Келир чылын ооң кезектерин көвүдеткеш, парладыр дээн.
Карина МОНГУШ.
Буян Ооржактың тырттырган чуруктары.
«Шын» №84 2024 чылдың ноябрь 2
Карина МОНГУШ.
Буян ОоржакТЫҢ тырттырган чуруктары.
«Шын» №84 2024 чылдың ноябрь 2
