Тыва дылдың чажыттары

Өвээнчи (өйгемчи) – чыды чаагай тайга оъду, чадаң ыяжы. Тожу улузу “Өдүген тайга чурттуг-ла мен, өвээнчизиг чыттыг-ла мен” деп ырлажырлар.

Хопчу кара судур – ламаларның төлге салырда, ыдык ному.

Шу-де – “бурунгаар”, “шыянам”, “че-ве” дээн уткалыг амгы үениң сөзү.

Бөөртең (дежең) – ак-эът ырбаар, турган черинден дашкаар ижин-шөйүндүнүң хеверип чоруй баары. Оон аңгыда, мээниң, өкпениң, шыңганнарның, сөөк-даяктың дежеңи база турар. Ижин-шөйүндүнүң, тас быгынның, хинниң, чавактың бөөртеңи эң нептереңгей.
Угжок – “дендии-дир”, дендии сен”, “эр хей сен”, “тулган-дыр” дээн утканы илереткен амгы үениң сөзү.

Өлбезек – кошкак, шыдал чок, өлүг-диригниң аразында, чүгле тынныг дээн.

Божаалык – кештиң божаалаары, кеш аарыы.

Өлчей-удазын – аас-кежиктиң доңу. Өлчей-буян чалап доңнаан хээ.

Өлүк – аң-меңниң үнелиг кежи. Чижээ, алды-киш өлүүн үнелиг өлүкке хамаарыштырар. Ооң олча-тывыышкынын өлүк тывыышкыны дээр.

Баажы — оптуг кажар арга, мегелениишкин (баажыланыышкын). Тывызык тыварда, айтып берип турар элдээртигни база баажы дээр.

Баарлажыр – өң-талазы-биле төрелдежири.

Достуруг – бак чүүлдерден камгалал ёзулалы. Бак карактан достуруг, озал-ондактан достуруг дээн чижектиг шажынчы ёзулалдар.

А. ХЕРТЕК.
Чурукту Национал школа хөгжүдер институттуң социал четкизинден хоолгалаан.
“Шын” №5 2025 чылдың февраль 13