2024-2033 чылдарда Тыва дылдың хөгжүлдезиниң күрүне деткимчезиниң эчис сорулгаларынга ат салып бадылаанын, Тываның Баштыңы Владислав Ховалыг 2023 чылдың август 23-те Тываның башкыларының Август чөвүлел хуралы болуп турда республиканың башкыларынга дыңнаткан.
Өске омак-сөөктүг кижилер чок бир суурга 1-ги класстың өөреникчизинден айтырыг салырга, орустап харыылапканы дүвүрелди оттурупкан. Тыва дылдың байдалын чогуур албан черлери-биле сайгарып келген түңнелинде элээн каш чылдагааннар тодараттынып келген.
ЧЫЛДАГААННАР
Бирээде, чаштар колдуунда гаджеттер тудуп турары-биле оларның чугаазы орустап үнүп турар. Чамдык уруглар тывалап-даа турза, гаджеттерниң салдарындан орус дыл оларның чугаазынга хүн бүрүде ажыглаттынар апарган. Ынчан тыва дылды өөредилге албан черлеринге ыяап-ла өөредири негеттинип келген. Ийиде, өөредилге албан черлеринде тыва дыл, чогаал шактарының эвээжи. Үште, тыва дылдың хүлээлгелериниң кызырлып турары.
Тыва дыл колдуунда чүгле кижилерниң бажыңынга чугаалажыр өг-бүле дылы апарган. Өске омак-сөөктүг кижи чок суурларда безин, бүгү-ле албан-херек, ажыл-агый, хурал-суглаа орус дылда эртип турары билдингир. Ооң чылдагааны ажылды орустап кылгаш, отчедун база орус дылга дужаарга белен болган. Тывалап хемчегни эрттиргеш, ооң түңнелин илеткээрде, орус дылче очулдурары түвектиг болганы билдингир. Моон алгаш көөрге, Тываның кайы-даа албан черлеринде ажыл-херек дылы орус дыл апарганы-биле тыва дылдың хүлээлгези кызырлып турар. Эртем ажылдары бижиир тыва сеткүүлдер чок болганы-биле Россияның сеткүүлдеринче чорудар дээш, орус дылга бижиир апаарын Национал школа хөгжүдер институттуң директору Елена Куулар демдеглээн: “Эртем ажылын тыва дылга бижээш, чорудар улуг хемчээлдиг сеткүүлдер, чыындылар чок болганы база тыва дылдың хүлээлгелериниң кызырлып турар чылдагааннарының бирээзи. Ооң мурнунда совет үеде эртем ажылдары, чыындылар, номнар тыва дылга үнүп турган”.
Шак бо чылдагааннарны өөренип көргеш, Тыва дылдың хөгжүлдезиниң күрүне деткимчезиниң эчис сорулгаларын ажылдап кылганы бо. Бүгү-ле яамылар болгаш албан черлериниң кылыр ужурлуг хүлээлгелерин ында шуптузун хуваап каан.
ӨӨРЕДИЛГЕ АДЫРЫ УЛУГ РОЛЬДУ ОЙНААР
Бо эчис сорулгаларны алгаш көөрге, өөредилге адыры улуг рольду ойнап турар. Тываның уруглар садтарында болгаш школаларында тыва дылдың байдалының дугайында Национал школа хөгжүдер институттуң медээлери-биле үлежир-дир бис.
Сөөлгү сан-чурагай-биле алырга, республикада ниитизи-биле 204 уруглар садында 17 муң 684 уруг бар. Оларның 73 хуузу тыва дылды өөренир аас-кежиктиг болган. Ында 2019 чылда ажылдап кылдынган “Төрээн Тывам” деп тускай программа-биле 2-ден 6 хар чедир назылыг чаштарга неделяда 1 катап назы-харының аайы-биле 15 минута үргүлчүлелдиг кичээлдер чоруп турар. Ук программаны уругларның назы-харының аайынче бөлүктеп каан. Бөлүк аайынче база программаларын тус-тузунда тургускаш, аңаа дүүштүр дидактиктиг материалдарны, будуур номчугаштарны кылган. Бо бүгүнү шуптузун 2023 чылда федералдыг күрүне стандарттарынга дүүштүр бадылаан. Аңаа дүүштүр немей өөредилге-методиктиг комплекстерни Национал школа хөгжүдер институттуң специализи Альбина Монгуш кылган материалдарының шенелдезин Кызылдың уруглар садтарында чорутпушаан, ажылдап кылып турар.
Өөредилгениң федералдыг күрүне стандарттары-биле алырга, эге школада төрээн дыл болгаш чогаал кичээлдеринде 1-ден 3 класска чедир 2–2 шактар бар, а 4-кү класста чүгле 1 шак көрдүнген. Эге школаның өөредилге номнарынга хамаарыштыр алгаш көөрге, тыва дыл, чогаал номнары федералдыг даңзыже 2019 чылда кирген. Ук номнарны 2026 чылга чедир өөренип болур.
Чазак Даргазы дорт дамчыдылга үезинде 38 муң хире эге школаның тыва дыл, чогаал номнарын садары-биле акшаландырыышкынны үндүрүп бээрин дыңнаткан. Ол номнар чаа школаларга баар дээрзин Елена Куулар чугаалаан: “Ноябрь 1-де Тыва дыл хүнүн таварыштыр чаа ажыттынган болгаш номнары чедишпес школаларның эге класстарынга тыва дыл, чогаал номнарын тыпсыры ол. Ол башкыларга, өөреникчилерге, ада-иелерге-даа улуг белек болур”. Акшаландырыышкын шилчиирге-ле, номнарны дораан парладып эгелей бээрин Красноярскының ном үндүрер чери-биле дугуржулганы кылганын ол демдеглээн.
Уруглар садынга болгаш эге школага тыва дылын эки билбес, орус дылга чугааланы берген уруглар 5 дугаар класска кээрге, тыва дылды программа ёзугаар өөредир дээрге, тыва сөстерни номчуп билбес, тывалап чугаалап билбес, ө, ң, ү деп үжүктерни адап шыдавас болуп турары харааданчыг. 5-тен 8 класска чедир төрээн дыл болгаш чогаал кичээлдеринге база-ла ниитизи-биле 2–2 шактарны берген, а 9-ку класска чүгле чаңгыс.
ТЫВА ДЫЛДЫ ӨӨРЕНИП ТУРАРЛАРНЫҢ САНЫ
Уруглар садтарында чаштарга, эге школаның, 5–9 база 10–11 класстарның өөреникчилеринге, ортумак профессионал өөредилге черлеринде өөренип турар сургуулдарга тыва дылга өөредилге номнарын, методиктиг ажылдарны шуптузун хандырары национал школа хөгжүдер институттуң дорт хүлээлгези дээрзин ооң директору демдеглээн.
Тывада ниитизи-биле 172 школа бар. Ында ниитизи-биле 45 муң 666 өөреникчи тыва дылын өөренип турар. 2015–2016 чылдардан эгелеп республиканың шупту школаларында өөредилге дылы орус дыл апарган. Оларның 166-зында тыва дылды болгаш чогаалды эртем кылдыр өөренип турар. Аңаа чүгле орус дылдыг школалар Тожунуң Ырбан, Сарыг-Септиң, Туранның бир дугаар школалары хамаарышпас.
Үстүнде адаттынган 166 школада тыва дыл, чогаалды эртем кылдыр класс бүрүзү база эвес, а оларның аразында чүгле 1–2 класс өөренип турар. Кызыл хоорайның бир школазын чижек кылдыр алгаш көөрге, 12 бирги класс ажыттынарга, оларның чүгле 2-зи ук эртемнерни өөренир. Ооң чылдагааны тыва дыл, чогаал өөренир класстарже кирер күзелдиглерниң саны көңгүс эвээш. Бир эвес тыва дыл өөренир өөреникчилер саны көвүдээр болза, ол класстарның санын көвүдедип болур. Ол уругларын школа киирер ада-иелерден база дыка хамааржыр.
ШУПТУ ЭРТЕМНЕРНИ ТЫВАЛАП ӨӨРЕТСЕ ЧҮЛ?
Тыва дыл, чогаалдан аңгыда, өске эртемнерни база тыва дылга өөретсе чүл деп айтырыг хөй-ле кижиниң сонуургалын оттуруп турар. Ол талазы-биле шенелде ажыл 2021 чылда “Төлевилел-21” деп төлевилел-биле эгелей берген. Ол чылын республикада 21 школаның бирги классчыларынга сан болгаш хүрээлел кичээлдерин тыва дылга эрттирип эгелээн. Оларга шупту кожууннардан бир-бир школалар, Кызылдың 2 дугаар школазы, 5 дугаар гимназия, Шагаан-Арыгның болгаш Ак-Довурактың бир-бир школалары хамааржыр.
Бо төлевилел хенертен эгелей берген-даа болза, Национал школа хөгжүдер институт сан эртеми болгаш хүрээлелдиң номнарын тыва дылче дүргени-биле очулдуруп четтигипкен. Ынчангы бирги классчылар ам эге школаны доозуп турар. Ооң баш удур түңнелдерин үндүрери-биле ында киржип турар башкыларны чыггаш, “төгерик столду" эрттирген.
Бо дөрткү классчылар сан болгаш хүрээлел эртемнеринге Бүгү-российжи хыналда ажылды кылыр ужурлуг. Ооң түңнелин өөренип көргеш, республиканың бүгү-ле школаларынга ук эртемнерни тыва дылга өөредип болурунуң барымдаазын тодарадыр. Бир эвес эки болур болза, чөпшээрелди алгаш, ук номнарны көвүдедир үндүргеш, тыва дылга өөренип эгелей бээр. Ынчан тыва дыл, чогаал, сан эртеми, хүрээлелди эге школага тыва дылга өөренир апаар.
Эчис сорулгаларда эртемденнерниң демдеглеп турары-биле алырга, эге класстарга шупту эртемнерни, ооң мурнунда дег, тыва дылга өөренир болза, уругнуң делегейже көрүжү делгем болур. Эге школаның шупту номнарын тыва дылче очулдурар дугайын база эчис сорулгаларже киирген.
НОМНАРНЫ ЧАА НЕГЕЛДЕЛЕРГЕ ДҮҮШТҮР КЫЛЫП ТУРАР
2021 чылда чаарттынган өөредилгениң федералдыг күрүне стандарттарынга дүүштүр эртем бүрүзүнде ажылчын программаларны тургускаш, бадылаан. Аңаа дүүштүр кылган номнар база бар. Чурулга, хөгжүм, технология, күш-культура кичээлдериниң ажылчын программаларын тыва дылче очулдуруп каан. Аңаа хамаарышкан номнарны база очулдурар сорулга бар. Амдыызында чүгле кол эртемнер болгаш тыва дыл, чогаал кичээлдеринче кичээнгей угланып турар.
Амгы үеде 5-тен 11 класска чедир тыва дылдың болгаш чогаалдың чаа стандарттарга дүүштүр кылган шенелде номнары бар. Тыва чогаал номнары үнүп келирге, школаларже чоруткан. Тыва дыл номнарын ам-даа манап турарлар. Негелде ёзугаар чаңгыс класстың номун кылырда, чаңгыс ном эвес, а ооң ажылчын кыдыраажы, электроннуг хевири, башкыга методиктиг удуртулга база херек. Ол ышкаш электроннуг хевирниң номун амгы үениң негелделеринге дүүштүр кылыры-биле элээн бергедээшкиннер таваржып турар. Электроннуг хевир болу бээр болза, өөреникчи компьютер азы телефондан номну ажыглап болур апаар. Ук хевирни кылырда, видео, аудио хевирлерин киирип, үннерни диригжидер болгаш өске-даа ажылдарны чорудуп турар. Амгы салгалга таарыштыр кылган тыва дыл, чогаалдың чаа номнарын 2026 чылга чедир доозар сорулга салдынган.
Тыва дылдың номнарын болгаш өске-даа өөредилге материалдарын чаартыр ажылдарны Национал школа хөгжүдер институт болдунары-биле чорудуп турар. Шак ол ажылдарны кылып чорудар специалистерниң чедишпези нарын байдалды тургузуп турар.
Чыжыргана СААЯ.
Чурукту маадырның архивинден алган.
“Шын” №81 2024 чылдың октябрь 23