ТЫВА ДЫЛДЫҢ ТАҢНЫЫЛЫ МЕН

«Шынның" аалчызы

ТЫВА ДЫЛДЫҢ ТАҢНЫЫЛЫ МЕН

Бичии Арбай дөрткү класска өөренир үези кээрге, сентябрь 1-де школа даштынга чаңгысклассчы эш-өөрү-биле чыглып келген. Шилгедек дурт-сынныг, чаражы аажок аныяк башкының чыскаалга чедип келгенин көргеш, оолдар, уруглар аразында «Чаа башкы келген. Чаражын» – дижип, сымыранчып шаанга кирген. Аныяк башкызының адын Надежда Юрьевна Ооржак дээр болган. Бир дугаар кичээл эгелээн. Арбайның клазынга демги чараш башкы кирип келгеш, даштыкы дылга чугааланып эгелээрге, дыңнап көрбээни дылды бир-ле дугаар дыңнааш, алаң кайгап, карактары борбаңайнып олурганнар.

Көдээ суурга англи дыл башкызының баштайгы кичээли ынчаар эгелээн. Арбай ол хүнден эгелээш, англи дыл кичээлин сонуургай берген. «Өзүп келгеш, башкым ышкаш англи дыл башкызы болур мен» – деп, бичии Арбай ыяк шиитпирлеп алган.

«Надежда Юрьевнаның кичээл эрттирери дыка солун кижи. Интерактивтиг самбырага чурудар. Ындыг чүүлдер көрүп көрбээн болгаш, аажок сонуургап турган бис. Кичээлдерге аңгы-аңгы аргалар ажыглаар. Оюннар эрттирер. Башкывыс школага бөлгүм база эрттирип турган. Аңаа даштыкы дылга ырылар дыңнааш, очулдуруп берип тургаш, сөөлзүредир бистен айтырып эгелээн. Кедип алган идик-хевивисте бижээн англи сөстерни очулдуруп, эки азы багай сөстер бижээн-дир дээш аравыста чугаавыс-ла ол апарган. Клазывыска 3 уруг, 9 оол өөренип турган бис. Бир чыл эрткен. Бешки класска өөренир дээш кээривис­ке, Надежда Юрьевна бистиң клазывыс башкызы апарган чүве. Ам ол башкывыс Кызыл хоорайның 1 дугаар школазында ажылдап чоруур» — деп, Таңды кожууннуң Арыг-Бажы ортумак школазының англи дыл башкызы Арбай Ойдуп-оол «Шын» солуннуң редакциязынга аалдап келгеш, сактып чугаалады.

– Төрээн чериңерни, төрел чонуңарны «Шын» солуннуң номчукчуларынга таныштырып көөр силер бе, Арбай Иванович?

– Бичиимден-не номчуттунарынга ынак болгаш, «Шын» солунну үспейн номчуур кижи мен. Бо интервью соонда, солунну оон артык манаар, номчуур апаар боор мен. 1998 чылдың сентярь айда Кызыл хоо­райга төрүттүнген мен. Ойнап өскен черим – Таңды кожууннуң Арыг-Бажы сууру. Аңаа школаны доос­тум. Ада-ием бөдүүн ажыл­чын улус. Авам Анай-Хаак Күрседиевна школада ажылдап чоруур. Ачам Иван Май-оолович Ойдуп-оол малчын. Чылгычы. Бода болгаш шээр малды, чылгыны азырап чоруур. Үш кады төрээн бис. Улуг угбам Кызылдың башкы институдун дооскаш, найысылалдың 2 дугаар школазында ажылдап чоруур. Хеймер дуңмавыс Кайгал-оол 11-ги классчы. Тываның күрүне университединиң филология факультединче дужаап кирип алгаш, беш чыл өөрендим. Дипломну алгаш, төрээн школамда ажылдай бергеним бо.

– Ада-иеңер-биле таныштырып көрүңерем., Иванович.

– Кайызы-даа арага-дары ишпес, амыдыралга кызымак улус. Авам аажок шынчы, чугаакыр, ажылгыр-кежээ кижи. Номчуттунарынга ынак. Бичии­висте, удудар бетинде, албан тоол номчуп бээр. Ававыс номчуттунар, номга ынак боорга, ажы-төлү башкылар болуп турар хире бис.

Ачам кончуг шыңгыы, кадыг кижи. Даң бажында чалгаарап, чассып чыдар болза, «Меңээ өөренип бээр эвес сен. Эртем-билигни чедип алыр, оглум» – дээш, шыңгыызы аттыг чугаа­ланыптарга, кижиниң уйгузу безин чаштай бээр. Ачамның ажылгыр-кежээзин магадаар мен. Ооң холу куруг олурганын черле көрбээн мен. Анаа олурар кижи база көрүп шыдавас, чемелей бээр. Авам эртем-билигге ынакшылды оттурган болза, а ачам спортка болгаш күш-ажылга бисти өөреткен.

– Өөредилге адырында ажылдың тургустунганынга кандыг эскериглерлиг силер?

– Чаа ажыл­даан болгаш, дуржулгам эвээш, ол теманы хандыр чугаалап шыдавас мен. Ынчалза-даа бодумнуң өөренип турган үем биле амгы үени деңнеп болур мен. Ынчан интернет четкизи деп чүве турбаан. Школачылар хөй номчуттунар турган. Бо үеде номчуттунар ажы-төл көңгүс чок деп болур. Ол хиреде, олар бодунуң эргелерин дыка билир. Оларның аразында дириг харылзаа эвээжээн. Хос­туг үезин интернетче үндүрер. Өөредилгеге-даа, спортка-даа шоолуг сонуургал чок.

Бо бүгүден уштунары-биле, ажы-төлдүң телефон тудар үезин өйлээр болза эки. Чижээ­лээрге, бир хүнде 20-30 минута четкилер киреринге чедер. Чам­дык өөреникчилер хондур-дүндүр телефонга ойнааш, эртенинде кичээлге сокпаңайнып олурар боор. Парта кырында удуп чыткылаар. Шак ындыг өөреникчи кичээлге чүнү-даа билип албас. Уттуучал, чүве сактып алыры база көңгүс, бажы дыка аар апар­ган боор. Ооң чылдагааны интернетче хөй үе чарып турарында деп санаар мен. Мээң өөреникчи үелеримде башкылар-биле дыка чугаалажыр боор чүве. Амгы үеде уруглар ындыг эвес апарган. Доңгайып алган-на бодунуң уунда телефонунче көрүп алган олурар. Ада-иелерге сүмелээрим болза, боттары телефон «чушкуурун» соксадыр болза эки. Ада-иелер боттары телефон көөр дээш, түвексингеш, ажы-төлүн база-ла телефон-биле чардыктырар. Ынчап турда, ажы-төлү телефонга чажындан-на чаңчыга бээр. Өөредилгеге ада-иениң-даа, башкыларның-даа, өөреникчилерниң-даа хамаарылгазын өскертир болза эки деп санаар мен.

– Мергежил солуур күзе­лиңер бар бе?

– Школадан чоруксавас мен. Ылаңгыя көдээ суурга шко­лага ажылдаарга, аажок хүндүткелдиг. Кижи бүрүзү Иван­ович деп хүндүлеп адаар.­ Суур­ларда башкыларга хүн­дүткел ам-даа читпээнин эскерип турар мен. Каяа-даа чорда, кижини «Экии, Иванович» деп мендилежип эртер. Сен дивес, а силер деп чугаалажыр. Школага ажылдаарга, бир талазында солун, бир талазында берге. Көдээ суур­га башкылап, дуржулга кирип алганының соонда, улаштыр хөгжүп-сайзыраарынга хөй-ле оруктар ажыттынары база бар.

– Даштыкы дыл билир кижиде кайнаар-даа чоруй баар арга бар ышкажыл, а силерде ындыг күзел бар бе?

– Төрээн черим каггаш, даштыкыже чоруксавас мен. Чүгле аян-чоруктап барыксаар мен.

– Келир үениң башкыларынга чүнү сүмелээр силер?

– Бир чылда ийи катап сессия дужаап тургаш, доозуп алган эртемин ара кагбайн, школага ажылдаар. Тыва дыл болгаш англи дыл башкыларынга кайда-даа ажылдар хөй. Филология факультедин доозарга, ажыл чок деп чүве турбас деп башкыларывыс чагып чораан чүве. Ол шын. Чагыыр чүүлүм болза, көдээ школалардан кортпайн, суурларже ажылдап чоруптар. Аныяк башкыларга күрүнениң янзы-бүрү деткимчелерин алыр. Ажылдавышаан, магистратураже-даа өөренип ап болгай-ла. Соңгаар улуг хоорайларже акша сүрүп чорбазын күзээр-дир мен. Ооң кадында суурда чурттап турар чаштарга эки билиг бээри – улуг буян.

– Чурум үрээн өөреник­чи­лер-биле канчаар ажылдаар-дыр силер, башкы?

– Клазымда 19 өөреникчи бар. Хөй кезии социал байдалы берге өг-бүлелерден оолдар, уруглар. Адазы чок өзүп олурар оолдар база хөй. Каш-ла санныг оолдар адалыг. Класста орус омактыг өөреникчилер бар боор­га, «Я ваш второй батя» (Мен силерниң ийи дугаар адаңар-дыр мен) — деп өөредип чоруур мен. Өске улус­ту кижизидер дизе, баштай бодумну кижизидип алырым чугула дээрзин биле берген мен. Озалдавас. Сөглээн сөзүнге ээ болур. Бир эвес бир өөреникчим «Чедип кээр мен, башкы» – дээш, келбейн баар болза, эштериниң мурнунга тургузуп алгаш: «Сен меңээ дүүн кээр мен, башкы» – дидиң. Сөзүңге ээ эвес кижи-дир сен» – деп шыңгыы чугаалаптарымга, оон ол өөреникчи эттинип эгелээр. «Слово не воробей, вылетит – не поймаешь», «Мужик сказал – мужик сделал» дээн чижектиг үлегер домактар чугаалаарымга, оолдарга аажок дээштиг болурун билип апкан мен.

Кичээлдерге оолдарым сентябрьда спорт­­чу хептиг кээп туруп берген. «Ажылдаарда мен канчаар кээп турар-дыр мен. Силер база шак ынчалдыр кет­тинип алгаш, кээп туруңар» – дээш, костюмнуг, ак хөйлеңниг, галстуктуг өөренип кээрин чедип алган мен. Спортчу хептиг кээрге, чандырып турдум. Ада-иези эгезинде менче хорадап-даа турду. Оолдар чараштыр хептенип, алдынып эгелээрге, кыс уруглар ала-чайгаар-ла чараштанып, юбка, платьелер кедип эгелээр чорду.

– Аныяк башкыларга кандыг деткимче барыл?

– Август айда ажылдай бээ­римге-ле, башкылар шалы­ңын өстүрген чүве. Сентябрьда эде санаашкын деп акшалар-биле катай чеден хире муң акша алгаш, дыка өөрээн мен. Ол хире акша дээрге аныяк башкыга, меңээ, дыка улуг деткимче болган. 150 000 (чүс бежен муң) рубль акша грант база алган мен. Ол грантыны университетти доос­каш, дораан ажылдай берген аныяк башкыларга берип турган. Мөөң акшам-биле уругларым авазының холун айтырар езулалды кылгаш, суурга чер база садып алган мен. Ол акша мээң чуртталгамда улуг базым кылырынга идиг болган. Эр кижиге ол чугула чорук деп санаар мен.

Ниитизи-биле көдээ суурларда ажылдап турар аныяк башкыларга ыяш-даш азы акша-биле дуза көргүзер аргаларын өөренип көөр болза эки деп бодаар мен. Чүге дизе бичиимде-ле эскерген чүүлүм болза, суурга бир-ле башкы чедип келгеш, ажылдай бээр. Башкылар колдуунда кыс болур ышкажыгай, олар от-көс салыр, ыяш-хөмүр белеткээр дээн ышкаш ажылдарга бергедей бээр. Оон ыңай, чурттаар оран-сава айтырыы. Көдээге ажылдап чеде берген башкыларга борбак бажың берип каар. Аныяк кижи казанакка чурттаксавас-ла ыйнаан. Меңээ харын төрээн суурум болгаш эптиг-дир. А өске улуска берге деп билип турар мен.

– Башкы кижиниң эң-не кол сагыыр дүрүмү чүү ирги, Арбай Иванович?

– Башкы кижи кажан-даа, каяа-даа башкы. Ынчангаш бодумга шыңгыы сагыыр дүрүмнер боданып алган мен. Каяа-даа, кажан-даа багай сөстер чугаалавас. Озалдавас. Башкы кижи озалдаар дээрге эң-не чүдек чүве-дир. Школага ажылдай бергеш, эгезинде озалдап-даа турдум. Өөреникчилер «Силер боттарыңар озалдап турдуңар, башкы» деп баар чорду. Ынчангаш хүнден хүнче бодум бодумну кижизидип, эттинип чоруур мен. Башкы кижи таакпыга дегбес, арага ишпес болза эки. Хүндүткелди негээр бетинде, аңаа төлептиг болуру чугула.

– Бодуңар ышкаш аныяк оолдарга чүнү күзээр силер?

– Мен ышкаш аныяк оолдар хөй. Оларның аразында ажыл-агый чок, кадайларынга азырадып чоруур улус база бары хомуданчыг. Ол чажыт эвес. Арага-дарыже сундуга берген азы кеземче черлеринде-даа оолдар бар. Кандыг-даа болза, ажылдан халбактанып чоруурун, оон ойталавазын күзээр мен. Шала-даа чуур болза, ажыл-дыр. Студентилеп тургаш, рестораннарга ажылдап-даа чораан мен. Аңаа чүнү-даа кылыр. Аяк-даа, шала-даа чуур боор. Ында ыянчыг чүве чок. Ажыл кижини каастаар.

– Бо хүнде сеткилиңерни өйүп чоруур чүүл бар бе?

– Тыва дыл дээш сагыжым аарып чоруур. Ынчангаш «Тыва дылдың таңныылы мен» деп бөлгүм ажыдып алыксап турар мен. Тыва дылывыс чиде бээр болза, тыва деп омак-сөөк турбас. Ындыг омак-сөөк чок болза, бо чуртувусту өске чоннар амырап эжелеп алыр. Тыва дылдың чидер-читпези тыва кижи бүрүзүнден хамааржыр. Бөлгүмге черлер аттарын өөредир мен. Черлер аттарын киирген төөгү чугааларны кады номчуп, чүге ынчаар адаанын чугаалажыр бис.

Эртемимниң аайы-биле ындыг бе, тыва дыл дээш сагыжым аарып чоруур. Мээң суурумда өөреникчилер аразында тывалажып чугаалажыр-даа болза, тыва дылга номчуй бээрге, кижи муңгарай бээр. Өк-биле адаар сөстерни болгаш сөс эгезинде «Т» биле «Д» деп үннерни шын адай албас. Орус омактыг кижи тывалап номчуп олурар-даа ышкаш апаар. Мээң суурумда орус омактыг оолдар, уруглар безин тывалажып турар. Хоо­райда тыва дыл айтырыы нарын. Бодум уруумну бичиизинден эгелеп, төрээн дылынга чугаалаар кылдыр өөредип турар мен. Англи дылды школага башкылап чеде бергеш, эскереримге, өөреникчилер тывалап-даа, орустап-даа билбес болуп турар. Даштыкы дылды өөренип алыр деп бодаар болза, даяныптар дылдыг болур ужурлуг. Даяныр дыл төрээн дылы болур ужурлуг. Ол чок болза, өске дыл өөренири болдунмас.

Айдың ОНДАР чугаалашкан.

Чуруктарны маадырның архивинден алган.