Эртемниң дөзү ырак. Ону кижи эки билип алыр дизе, бүгү назынында өөренир деп мерген бодалды өгбелер анаа эвес чугаалап чораан боор. Бо бистиң амгы сайзыраңгай үевисте чеже-даа хөйнү көрген, билген хоочун, арга-дуржулгаң амыдыралда улуг-даа болза, билбезиң чүүлдерге, чаа билиишкиннерге таваржып, ооң дугайында тайылбырны дилеп, тып өөренир апаарының чижээнге бо-ла таваржыр чордум. Ынчангаш дораан тайылбырлыг словарьлар, номнар ажып, чоннуң ол дугайында кандыг билиишкини барыл деп чүвени тып билип алырын кызыдар-дыр мен.
Кандыг-даа кижиге бо үеде эртем чугула херек. Ылаңгыя аныяк-өскен кандыг-ла-бир ортумак азы дээди эртемниг, амыдыралга ажыктыг мергежилдиг болуру албан. Ада-ие ажы-төлүн чажындан эртемге сонуургалдыг, ынак, бурунгаар көрүштүг, тура-соруктуг кижилер кылдыр кижизидип чаңчыктырар хүлээлгелиг болгай. Ындыг кижизидилгелиг уруглар чуртталгазында чедиишкинниг, бир-ле сорулгалыг, ону чедип алыры аңаа белен болур дээрзи билдингир. Сөөлгү үеде бистиң тыва эртемивис дыка улуг сайзыралда деп дидими-биле чугаалап болур бис. Бистиң чонувустуң, чер-чуртувустуң төөгүзүн, аас чогаалывысты, төрээн дылывысты, литературавысты, национал культуравысты шинчилеп, сайгарып, эртем дылынга тода, долу, билдингир кылдыр чүүлдерни, эртем ажылдарын бижип, тыва, орус дылдарда тайылбырлыг словарьларны тургусчуп турар чиңгине тыва дылдыг эртемденнеривис саны көвүдээни өөрүнчүг.
«Эртем чокта, эртен база дүн» деп өөредиглиг үлегер домаавыстың утказын ажы-төлге билиндирип, эртемге ынак чоруун оттуруп сайзырадырын үениң негелдези деп ада-ие миннир болза эки. Уругларны бичиизинден номчуттунарынга ынак, ном — үнелиг белек, номчуттунары — эртемниг, бедик культурлуг болурунуң эптиг аргазы, үндезини деп чүүлдү билиндирери чугула. Номчуттунары — кандыг-даа ниитилелдиң кижизинге шагдан тура чаа билиг алыр кайгамчык онзагай чүүл. Ынчан аныяк кижиниң келир үеде мергежил шилип алырының магадылалы улуг болур.
Амгы үениң аныяктарының сургуул, студент чылдарын дөртен чыл бурунгаар студентилеп чорааннарның чуртталгазы-биле деңнээри болдунмас болгай. Ынчалза-даа ол үениң студентилери кончуг кызымак, эртемге хандыкшылдыг чорааннар. Ол дээрге бичии школачылар элээди чылдарында эртем херек, мээң келир үеде амыдыралым чаагай чоруу оон хамааржыр деп медереп билгенинде чадавас. 1986 чылда Кызылдың күрүнениң башкы институдунуң филология факультедин орус дыл болгаш литература, тыва дыл болгаш тыва чогаал башкызы деп мергежилди доосканнарның хөй кезии Тывавыстың янзы-бүрү булуңнарынче башкылап чорупканнар. Бөгүнде олар өөреникчилериниң ынак башкылары, Россияның, Тываның улус өөредилгезиниң, Тыва Республиканың алдарлыг, хүндүлүг аттарының эдилекчилери хоочун башкылар. А чамдыктарывыс чалыы үезинде эртем ажылын шилип алгаш, амыдыралын, салым-чолун аңаа бараалгадып, тыва эртемниң одуруунда үре-түңнелдиг чедиишкиннерлиг, алдар-аттыг чоннуң хүндүткелин чаалап алган эртемденнер болуп ажылдап чоруурларывыс эвээш эвес. Оларга бис чоргаарланып өөрүп чоруур бис. Эртемден эштеривистиң ханы угаан-билииниң, чогаадыкчы чоруунуң, делгереңгей сайгарылгазының түңнели — эртем ажылдарын улуг-биче кижилерниң доктаамал хереглеп ажыглап турары оларга улуг хүндүткелдиң болгаш тергиин үнелелдиң бадыткалы ышкажыл.
Тыва эртемде онзагай бодалдарын илередип бижээн таалың долу эртем ажылдарлыг эштеривисти таныштырып көрээлиңер. Уран Алдын-ооловна Донгак — филология эртемнериниң кандидады, Тываның гуманитарлыг, социал-экономиктиг болгаш тускай шинчилелдер институдунуң оралакчы даргазы, 300 ажыг эртем ажылдарының автору, хөй хүндүлүг болгаш алдарлыг аттарның, шаңналдарның эдилекчизи; Арина Тулушовна Дугаржап — хөй санныг эртем ажылдарының автору, кыска орус-тыва словарьның база тайылбырлыг словарьның 1-ги, 2-ги томнарының тургузукчуларының бирээзи, Тываның гуманитарлыг, социал-экономиктиг болгаш тускай шинчилелдер институдунуң эртем архивиниң кол специализи, янзы-бүрү хүндүлүг, алдарлыг аттарның, шаңналдарның, мактал бижиктерниң эдилекчизи; Татьяна Алексеевна Ондар — психология эртемнериниң кандидады, 50 эртем ажылының автору, хөй хүндүлүг, алдарлыг аттарның, шаңнал-макталдарның эдилекчизи.
Чуртталгага чүү-даа турар. Бистиң эртемден деп хүндүткелдиг эртем адын эдилээр ужурлуг база ийи эживистиң аарыгдан, озал-ондактан өске өртемчейже эрте чорутканы харааданчыг болду. Олар тыва эртемге, ооң сайзыралынга улуг үлүг-хуузун киирип чорааннар. Ынчангаш бижээн ажылдары чонунга элеп читпес алдар болуп артар.
Угаан ажылы кижиден эң-не улуг күштү, билигни негээрин билир бис.
Ажылы эртем-биле холбашкан, бурунгаар көрүштүг эртем ажылдакчылары чаа чүүлдү шинчилеп тывар дээш, та чеже-чеже номнарның каш-каш арыннарын ажып номчуп, сайгарып, деңнеп, кандыг-кандыг кижилер-биле чугаалажып, каяа-каяа чедип турарын айтып санаары болдунмас. Уйгу-дыш чок кызымак, тура-соруктуг эртемден эштеривис Тывавыстың өске эртемденнери-биле демнежип, тыва эртемниң одуруунда эки ажылдап турары чоргаарал.
Ажы-төлге амгы үениң чараш оран-савада ажылдап олурар ханы билиглиг, мерген угаанныг эртем ажылдакчыларын ужураштырып, солун чугаазын дыңнадып, эртемге ёзулуг ынак чоруктуң үлегерин көргүзер болза, өөредилгезиниң шынары экижип, эртемге сонуургалы улгадыр чадавас. Тыва эртем улам бурунгаар депшип, оруу делгемчип, чуртка болгаш делегейге алдаржыр үе келир.
Шолбана САРЫГЛАР, хоочун башкы.
Чөөн-Хемчик кожуун, Бажың-Алаак суур.
“Шын” №5 2025 чылдың февраль 13