1921 чылдың август айда Тыва Арат Республика тургустунарга, ТАР-ның Чазааның мурнунга келир үеде кадык-шыырак араттарны, ажылчын аңгыны өстүрер сорулга тургустунган. ТАР-ның Сайыттар чөвүлели база ТАР-ның Биче Хурал Президиуму 1935 чылдың ноябрь 11-де күш-культураның төп чөвүлелин тургузар шиитпирни хүлээп алган. Ол шиитпир ТАР-га күш-культураны хөгжүдериниң эге базымы болган.
Күш-культураның төп чөвүлелиниң баштайгы кежигүннери ТАРН-ның Төп комитединиң бирги секретары С.К. Тока болгаш Артас, Анчима, Бадыраа, Сарыг-оол, Лакпаа, Хойлакаа, Сат олар. ТАРН-ның Төп комитединиң шиитпири-биле партия, ревсомол, профэвилелдерниң удуртукчуларының мурнунга чаштар, аныяктар база херээжен чон аразынга күш-культураны калбаа-биле сайзырадыр даалганы берген. Тывага күрүнениң күш-культура тургузуунуң чурумун күштелдирери-биле, “Күш-ажылга болгаш камгалалга кезээде белен бол!” деп хөрек демдээниң негелделерин дужаарынга белеткенип, күүседир хемчегни киирген. 1943 чылдың февраль 23-те спорттуң кышкы хевирлеринге ТАР-ның бир дугаар спартакиадазын эрттирген. Республикага 1945 чылдың январь 1-де дараазында спорт өргээлери ажыттынган: Күш-культура комбинадынга улуг хемчээлдиг гимнастика өрээли, Кызылга 2 стадион, бут-бөмбүүнүң 14 шөлү, 350 эжеш хаак бээр хаак станциязы, 150 коньки бээр доштуг чуңгулар, районнарда школаларга болгаш клубтарга 11 гимнастика өрээлдери, кара адар тирлер, хол бөмбүү база городки шөлдери.
Күш-культура болгаш спортту калбаа-биле сайзырадыры болгаш бедик спортчу чедиишкиннер
1945 чылда 6 районга күш-культура болгаш спорт комитеттерин тургускан. Улаштыр, 1945 чылдың сентябрь 15-ке чедир, “Динамо”, “Труд”, “Искра”, “Аныяктар”, “Большевик”, “Колхозник”, “Кызыл шериг бажыңы” эки турачы спорт ниитилелдери ажыттынган. Үргүлчү маргылдаалар эрттиреринге Кызылдың типографиязы, ТР-ниң Иштики херектер яамызы тергиидеп турган.
Тыва күш-культура болгаш спорт шыырак хөгжүлдени 1960–1990 чылдарда чедип алган. Спорттуң национал хевирлери 1990 чылдарда элээн хөгжээн. Амгы үеде тыва хүрешке, баг адарынга, бичии оолдар, аныяктар, улуг спортчулар аразынга сумога делегей чергелиг маргылдааларга Тывадан тиилекчилерниң көвүдээни – чоргаарал. Спортчу чедиишкиннерни, бедик тиилелгелерни чедип алган спортчуларны онзалап демдеглээри-биле спорт комитединиң ынчангы даргазы С.Ы. Ооржак база Тываның Президентизи Ш.Д. Ооржак 1994 чылда “Спортчу элита” байырлалды ажытканнар. Улаштыр эки ажылдаан түңнелинде Олимпий оюннарынга дараазында спортчулар шылгарааннар; Е.Е. Достай, Ч.А. Монгуш, Л.Б. Ооржак, А.В. Санаа, параолимпийжи М.К. Оюн, сурдолимпийжилер Д.М. Чамыян, О.Ч. Ооржак.
Спорттуң чаа хевирлери база удуртукчулар, эртемденнер
Спорттуң чаа хевирлери кикбоксинг, сумо, каратэ, ушу, ММА, мини-футбол, уран чүүл база агаар гимнастиказы, бодибилдинг, фигурлуг чуңгулаашкын, панкратион, аныяктарның сонуургалын чаалап алган. Бедик спортчу чедиишкиннери дээш Тывадан 10 спортчу ССРЭ-ниң, Россияның “Алдарлыг спорт мастери” база 11 тренер “Россияның алдарлыг тренери” деп аттарга төлептиг болганы улуг өөрүшкү. Чоннуң быжыг кадыкшылы дээш хөй чылдар иштинде күш-культура болгаш спортту сайзырадырынга боттарының эртем-билиин салым-чаяанныг удуртукчулар кииргеннер. 1945 чылда Москвадан чалаткан башкы П.И. Горбунов болгаш Г.И. Федотов, М.К. Момбужай, О.А. Донгак, Н.К. Бегзи, В.И. Юрьев, А.С. Нурзет, А.Т. Шойдук, Н.А. Авдеев, С.Ы. Ооржак, В.М. Кара-Тоннуг, М.Ч. Ооржак, Р.Н. Наважап, Ю.О. Ооржак, А.А. Текеев, С.Р. Монгуш, херээжен удуртукчу У.С. Ондар олар дээш өскелер-даа. Оларның аразындан “Республиканың алдарлыг ажылдакчызы” деп аттың эдилекчизи, аныяктарның дагдыныкчызы 75 харлыг Алексей Ахметович Аракчаа амгы үеде “Сүбедей” спорт школазында методист болуп ажылдап чорууру улуг үлегер.
Күш-культура болгаш спортту сайзырадыр дээш, районнарга ажылдап чораан удуртукчуларның киирген үлүг-хуузу хөй. Хостуг хүрешке спорт мастеринге кандидаттар, тренер башкылар, бедик билиглиг эртемден спортчулар: Москва хоорайның хостуг хүрешке студентилер аразынга 3 дакпыр чемпиону, МКУ-нуң доозукчузу, химия эртемнериниң кандидады Б.О. Бартан, география эртемнериниң кандидады Ш.О. Калгажик, көдээ ажыл-агый эртемнериниң кандидаттары С.С. Монгуш база Б.Б. Монгуш, педагогика эртемнериниң кандидаттары, доцентилер М.С. Хомушку, Х.О. Ондар, О.Ч. Ондар, С.Ы. Ооржак, Р.А. Монгуш, Э.К. Кыргыс, Ч.А.Дажы, И.К.Шивит-Хуурак, Э.Э. Ментод, И.Э. Ментод, М.В. Балчырбай, биология эртемнериниң доктору С.О. Ондар.
ТывКУ-нуң ректору турган, хостуг хүрешке спорт мастеринге кандидат, биология эртемнериниң доктору Сергей Октяевич Ондар база күш-культура болгаш спорт комитединиң 17 чыл иштинде удуртукчузу, ССРЭ-ниң хостуг хүрешке спорт мастери, педагогика эртемнериниң кандидады, ТывКУ-нуң башкызы, студентилерниң спортчу клувунуң баштайгы удуртукчузу Сергей Ынаажыкович Ооржак олар моол эртемденнерниң киржилгези-биле спорттуң национал хевирлеринге эртем-практиктиг солун шуулгааннарны хөй чылдар иштинде эрттирип турганы улуг өөредиг болган. Ол шуулганнарны ТывКУ-га Хүреш академиязын ажыдар сорулгалыг эрттирип турганын билир бис. Мээң киржилгем-биле С.Ы. Ооржак 1988 чылдан эгелеп, эртем-шинчилел институду-биле дараазында программаларны боттандырды. Ол дээрге уруглар садтарында бичии оолдарны хүрешке хаара тудары, школаларга оолдарны хүрежип өөредири, өөредилге черлеринге, Моолдуң Шонхор школазынга тренерлер белеткээри, аныяктар аразынга Наадым хүрештерин эрттирери, аът чарыштары, баг адары, шыдыраа, тевек, аргамчы октаары ышкаш национал оюннарны хөгжүдери дээш оон-даа уламчылап болур.
Үстүнде ады үнген эртемденнеривистиң бодалдарын боттандырары-биле, Тиилелгениң 80 чылында база ТР-ниң Күш-культура болгаш спорт комитединиң 80 чылында Каа-Хем суурда чаа туттунган спорт база культура өргээзинге Хүреш академиязын ажыдар болза, улуг чедиишкин. Ындыг хевирлиг академияны ТывКУ-га база ажыдып болур.
Тывага спорт база кадык амыдырал сайзыраар-ла болзун!
Алексей ЧАМБАЛ-ООЛ, спорттуң хоочуну.
Чуруктарны авторнуң архивинден алган.
“Шын” №6 2025 чылдың февраль 20
