Тываның улустуң чогаалчызы Моңгуш Кенин-Лопсанның
Орус дылды билир болза,
Ораннарга хостуг ужар эзир боор сен
деп одуругларлыг шүлүүн доктаадып ап, орус дылды дыка-ла изиг күзел, улуг чоргаарал, хүндүткел-биле өөренип чораан бис. Орус дылды өөренип алгаш, эртем-билиг чедип алганывыс — ол эки талазы-дыр. Ынчалза-даа төрээн тыва дылывысты тоомчага албайн, ийиги чергениң дылы кылдыр санап, хүндүлевейн, үнелевейн барганывыстың түңнели бо хүнде биске көстүп келген. Чаш уругларывыс, чажыт эвес, уруглар садтарында тыва дылын даштыкы дыл дег өөренип эгелээн. Каяа-даа чоруурга, аныяктар-даа, чаш уруглар-даа чүгле орус дыл кырынга чугаалашкан, ойнаан, маргышкан турарлар. Ында-хаая улуг кижилер-ле тывалажып чугаалажып чоруурлар. Бойдустан чаяаттынган дылын тывалар чидирип, тыва дылывысты уттуп, аңаа чугаалашпазы шуут ыядынчыг апарган эвес бе?
Шупту чүве чүгле боттарывыстан хамааржыр. Улуг улус, ада-иелер чүге ажы-төлүвүс-биле кызып-кызып орус дыл кырынга чугаалажып турар бис? Буруу шупту бисте — ада-иелерде. Ада-иелер каяа-даа чорааш, тывалап мендилежип, чугаалажып турар болзувусса, ажы-төл бисти өттүнүп, тыва дылынга чугаалажы бээрлер.
Кызып-кылайып тывалажыылыңарам. Дылывыс уттундурар болза, нациявыс чидер дээрзин кижи бүрүзү медереп билип алгаш, дылывысты хүндүлеп, өөренип көрээлиңер. Ол хамыктың мурнунда өг-бүледен эгелээр. Өг-бүлеге ажы-төлүвүс кырган-ачай, кырган-авай, авай, ачай деп адаксанчыг, дыңнаксанчыг авыралдыг сөстеривисти чүге адап шыдавастай бергенил? Акый, угбай, дуңмай, чеңгей, честей, чаавай, даай, күүй деп эргим чараш төрел тыртар сөстеривис орнунга "дядялаан, тётялаан"... Кончуувусту, таанда-ла, оода ол сөстерни тывалап ададып ажы-төлге өөредип шыдавас бис бе?
Бичии уругларның төрүттүнген хүннеринде, байырлалдарда бажыңга келген төрелин кым дээрин шын ададып, өөредип шыдаар-ла болгай бис. Чүгле күзел чок болганывыста боор ийин оң.
Тура чокта — күш чок,
Дус чокта — амдан чок.
Тываның ном үндүрер чери тыва тоолдарывысты ийи дылда үндүрүп турары эки-дир. Бир талазында тыва, өске талазында орус. Ийи дылга номчааш, утказын эки билип алыр, таарымчалыг кылып каан.
Алдын үүжевис аас чогаалын, чаш уруглардан эгелеп алгаш, ажы-төлге өөредир үе келген. Ылаңгыя үлегер домактар элээди апарган уругларга чугаа сайзырадылгазынга дыка ажыктыг. Үлегер домактар уругларның сөс курлавырын байыдар, иштики сагыш-сеткилин чараштыр каастаар, чечен-мерген, сөскүр болурунга аажок ажыктыг, дээштиг болур. Өске улус-биле чугаалажып, дугуржуп билиринге, бодунуң бодалын шын чугаалап илередиринге база өөредир. Ынчангаш чугаа-домакка үргүлчү үлегер домактарны ажыглап чоруңар, ынчан силерниң сөс-домааңар кижилерге билдингир болгаш утказы чараш дыңналыр.
Тыва улустуң мындыг үлегер домаа бар.
Кускун кара-даа болза,
Төлүнге хайыралыг.
Бо үлегер домактың утказы кандыг-даа кижи төрүп каан төлүнге эмин эрттир ынак дээни ол.
Өгбе чогаалчывыс Моңгуш Кенин-Лопсан “Тыва чаңчылдар” деп номунга:
"Өгбелерниң чуртун ажы-төлү ээлеп чурттаар.
Өгбелерниң дылын ажы-төлү эдилеп артар.
Өгбелерниң ыдыктыг чаңчылын ажы-төлү албан сагыыр.
Бурун шагның ыдыктыг чаңчылы ёзугаар тыва кижи адазының ызыгуурун тос адага чедир албан билир ужурлуг. Тыва кижиниң төөгүзү төлден эгелээр" деп бижээн болгай.
Төрел дөзү — ава,
Төөгү дөзү — дыл.
Бо үлегер домактың утказы дыка ханы, нарын. Төрээн чуртунга болгаш чонунга ынакшылдың эгези, алыс үндезини ада-иезинге, төрел кижилеринге ынакшылдан, хүндүткелден эгелээр.
Алдар-аттыг чогаалчывыс Александр Даржай чогаалдарынга төрээн чуртувусту, төрел чонувусту, төрээн дылывысты ожуктуң үш дажынга дөмейлеп чораан. Ону " Үш ожук даш" деп шүлүү бадыткап турар.
Тыва чон — чоорганың,
Тыва дыл — кызыл тының,
Тыва чер — төрээн чуртуң
Олар үш тыва сагыызының, ыдыың ол-дур оглум...
Чооду Кара-Күске – Тыва Республиканың улустуң чогаалчызы салым-чаяанныг уруглар чогаалчызы. Ооң тыва дылга бараалгаткан шүлүктери дыка хөй. Оларның бирээзи "Эң-не дээди эртиневис" деп шүлүүн номчукчуларга сонуургаттым. Аныяктар ону сонуургал-биле доктаадып, шиңгээдип алгаш, келир үеде салгалдарынга, ажы-төлүнге, эш-өөрүнге номчуп берип чорууру күзенчиг. Тыва кижи мен деп чоргааралды, бедик хей-аътты, дээди сүлдени бадыткап турар шүлүк.
Эртинелер бисте элбек,
Эргек базып, санап четпес.
Эң-не дээди тостуң бири —
Эргим тыва дылывыс бо.
Тыва дылга өртек турбас,
Тыныжывыс, тынывыс ол.
Тываларны тыва кылган
Тывызыксыг хуулгаазын ол.
«Тыва» деп дыл турбаан болза,
Тывалар-даа турбас ийик.
«Тыва» деп чурт, тыва бижик
Тывылбас-даа турган ийик.
«Эртине» дээр сөс-даа база
Ээн черден төрүттүнмээн.
Эртинелер аттары-даа
Элеп читпес тыва дыл бо.
Ырлаар, бижиир, чугаалажыр,
Ынакшыжар чепсээвис бо.
Херек болза, дайзынны-даа
Хере шааптар докпаавыс бо.
Ол чок болза, хөөмей-сыгыт
Ораннарга чаңгыланмас.
Эргим тыва дылывыс ам —
Эң-не Дээди Эртиневис!
Алеут дылдың Россияда сөөлгү эдилекчизи Геннадий Яковлевтиң чок апарганының дугайында Камчатка крайның губернатору Солодов 2022 чылдың октябрь 5-те массалыг информация чепсектеринге дыңнаткан.
Бистиң-биле ындыг чүве болбазын, эргим чонум!
Валентина САРЫГЛАР,
Кызылдың 2 дугаар школазының башкызы.