Маады Лопсан-Осур — Тыва күрүневистиң баштайгы удуртукчузу. Ол 1876 чылда Туран хоорайның чоогунда Билелиг деп черге төрүттүнген. Ол бичиизинден тура сонуургак, эрес-кежээ, угаан-сарыылдыг, ээлдек-чаагай сеткилдиг оол болуп өзүп келген. Ол баштай Тожу, оон улаштыр Моолдуң Кандан хүрээзинге өөренип алган. Шажын-чүдүлге архивинден билдингени, аңаа Куулар Дондук-биле кады өөренип турганнар. Тываже чанып келгеш, лама башкылавышаан, Бии-Хемниң чаңгызы болуп ажылдаан. Аңаа көжүп келген орус чон-биле кожа-хелбээ чурттап, ол үениң бурунгаар көрүштүг Иннокентий Сафьянов, Павел Медведьев суглар-биле найыралдыг турган.
1918–1921 чылдарда соңгаартан дезип келген актар биле кызылдар демисежип турган. Ооң-биле чергелештир бай кулактар кызыл партизаннарга удурланган. Ол берге үелерде тыва чон кызылдарга дузалажып, чаа совет төрээже угланып эгелээн.
1921 чылдың август 13–16 хүннеринде Суг-Бажынга (Кочетов) бүгү Тываның тургузукчу хуралы болган. Аңаа Бии-Хемден Маады Лопсан-Осур, Сайын-Белек (Оюн Күрседи), Чооду Соскар-Барма төлээлеп барган. Оларны бөдүүн араттар база үдеп, соңгуур эргелиг кады чорааннар. Орус хамаатылар И. Сафьянов, П. Медведьев, С. Кочетов, Г. Стремнев, Я. Чугунов дээш 18 кижи аңгы делегация чораан.
Ол хуралдың президиумунга 11 кижи соңгуткан, оларның аразында Маады Лопсан-Осур, Оюн Күрседи база кирген. Хуралдың даргазынга аныяк ноян Буян-Бадыргы, секретарынга Дарыма (оюннар кожуунундан) соңгутканнар.
Маады Лопсан-Осур үш дылды эки билир болгаш, орус, тыва, моол төлээлерге очулдурукчулап идепкейлиг тайылбыр ажылын чорудуп турган. Россиядан келген 22 пунктулуг Конституцияны тыва дылче очулдуруп, тайылбырлап, хүлээп ап турда, хурал бир хүн узамдыга берген. Лопсан-Осур Россияның деткимчези-биле Тываның девискээри бүдүн-бүрүн, хамаарышпас күрүне болуп, хөгжүүр ужурлуг деп, чонну кыйгырып, углап-баштап турган.
Хуралдың түңнелинде Тыва Арат Республика тургустунган, баштаар черни бүгү-ниити төп чөвүлел деп адаан. Төп чөвүлелдиң кежигүннеринге 7 кижини соңгаан: Буян-Бадыргы, Дамдын, Ёнзак, Лопсан-Осур, Соднам-Балчыр, Тоңмут, Чымба.
Чаа чазактың даргазынга Соднам-Балчырны, келбээн-даа болза, арттырып каан, чүге дээрге ол салгал дамчаан Амбын-Ноян болгай. Ынчалза-даа Соднам-Балчыр ол дүжүлгеден ойталап, аарып турар болгаш, ажылдап шыдавазын бижип, дыңнаткан.
Арткан алды чагырыкчы кожууннарынга ажылдап турганнар. Туранга Лопсан-Осур база чоок кожууннардан Оюн Ажыкай (Таңды), Тоңмит (Тожу), Дамдың (Салчак), ырак кожуундан Монгуш Нимажап (Буян-Бадыргының төлээзи, дагдыныкчы башкызы) ынчаар ажылдап эгелээннер. Белоцарск деп бичии суур ол үеде актар биле кызылдарның тулчуушкуну болуп турда, өрттенип калган турган. Чазак чери 1924 чылда ынаар көшкен.
Тываның баштайгы удуртукчулары – мергежилдиг чагырыкчылар боорда, эртем-билиглиг лама башкылар болгаш, ол берге үелерде чонну билдилиг удуртуп турганнар. Акша-шалың деп чүве турган эвес, чазак боттарының өнчү-хөреңгизи-биле ажылдап турган. Ол үениң эң-не бай кижизи Оюн Ажыкай дузааргак, чүве билир, хүндүткелдиг кижи турган деп сактыышкын артып калган.
Ынчап турбуже, ол-ла үеде «эмин эрттир революсчуй» берген улус тыптып келген, партизаннап суг турганнар. Лопсан-Осур оларны далаш-биле чүве кылбас, чаа чуртталгаже белеткенип алгаш, чоорту кирер, баштай чонну өөредир, сургаарын чугаалап турган. Чоннуң сагып чораан ёзу-чаңчылдарын, сагылга-чурумун, шажын-чүдүлгезин арттырарын чугула деп демдеглеп турган. Демгилери ону феодализмниң артынчызы дээр болган.
Лопсан-Осур Хадың суур чоогунда Хааглыг-Алаак деп черге удуртукчуларга база идепкейлиг аныяктарга социал-политиктиг курстар ажыдып алгаш, боду башкылап өөредип турган.
1922 чылдың февраль 28, март 1-де Тываның арат революстуг намының I съездизи болган. Чазактың бирги даргазынга база чаа тургустунган намның чиңгине секретарынга Лопсан-Осурну томуйлаан. Маады Лопсан-Осур эш-өөрү-биле Тываның хөгжүлдези дээш улуг ачы-хавыяазын харам чокка өргүп, совет Россия-биле харылзаазын улам быжыглап ажылдап турганнар.
1923 чылдың июль 6-да ТАРН-ның II съездизи болган. Ол съездиге Маады Лопсан-Осурну чаа реформага удурланып турган деп барымдаа чокка буруудаткаш, кады ажылдап турган эш-өөрү Оюн Ажыкай, Демир-оол, Дарма-Базыр, Ёзуту дээш өске-даа эштери-биле партиядан үндүргеш, бүгү-ле албан-дужаалдарындан дүжүрген, өнчү-хөреңгизин хавыргаш, политиктиг болгаш хамааты эргезин казаан. Съезд соонда эргиде эрге-дужаалдарның демдектери болур чиңзе, одага, алдын-доос чүүн улус көрүп турда, өрттедипкен. Ооң соонда идепкейжи аныяк кыстарның чараш чаштарын каасталгазы-биле кады кезип, одагже октап, өглер эжиин аъттан-даа дүшпейн, кымчы сывы-биле ажыдып алгаш, чугаалажып-даа турар апарган.
Лопсан-Осур чувениң байдалы бергедеп турарын билгеш, Аржаан суур чанында Көшпей деп черже көже берген. Ында Сорунзалыг тейниң куйунга мөргүл кылып тейлээр турган. Ооң өг-бүлезиниң дугайында билдингени, өөнүң ишти Хүт чурттуг, чаңгыс Шываң-Көк дээр оолдуг турганнар. 1908 чылда Туранга орус школа ажыдыптарга, оглу бир тыва оол-биле өөренип киргеннер. Шываң-Көк эр апаргаш, Чолдак-кыс Чыргалаң уруу-биле өгленген. Чыргалаң дээрзи Өөк шынаазы чурттуг, хөй ажы-төлдүг ирей чораан. Шываң-Көк биле Чолдак-кыс үш оолдуг чорааннар, улуунуң адын Хөвээжик дээр.
Элээн болганда, Лопсан-Осурну кадайы база чаңгыс оглу Шываң-Көк-биле Чаа-Хөл кожууннуң Үрбүн Кашпалда Чиңге-Хем деп кижи четпес муңгаш тайга-таскылче шөлүпкен. Ол черге ийи шагдаа чедирип келгеш, ында чурттап турар каш-ла санныг аңчы араттарга: «Бо «контр» кижи-дир, хайгаарап туруңар. Чогуур черлерге дамчыдар эвеспе» – деп сагындырып кааш барганнар. Ол черниң хоочун чурттакчылары бөдүүн араттар шөлүттүрген улуска чадыр бажың-даа тутчуп, саар инек-даа бергеннер. Лопсан-Осур чер иштинде кайда суг барын-даа көөр-билир кижи болган. Ак-Дөң деп черге кудук-даа кастырып алганнар. Чер-чуртунга тургаш, Шивилиг, Суглуг-Оо, Кудургун дээр аалдарга база кудук кастырган, оларны ам-даа малчыннар ажыглап турар.
«Лопсан-Осурнуң кадайы ол черге дегдиргеш, чок апарган, оглу та канчанган, ону билбес мен» — деп, башкылап чораан Долгар Балчыр-ооловна Кыргыс сактып чугаалаан.
Лопсан-Осурнуң чаңгыс оглу Шываң-Көк Бии-Хемге артып калган кадайы Чолдак-кысче, үш оглунче 3-даа удаа дургуннап, дезип келген. Ынчалза-даа ону дөмей-ле туткаш, сөөлүнде Кызылга кара-бажыңга чыткан улустуң идик-хевин чугдуруп тургаш, оон Барыын-Хемчикче шөлүптерге, олчаан барган. 1960 чылдарда райпога аът ажаап тургаш, чок апарган деп сураа дыңналган.
Амгы үеде Лопсан-Осурнуң салгалдарының дугайында чүү-даа билдинмес.
Лопсан-Осур Чиңге-Хемге чааскаан арткаш, арбан даргазы Тюлюш Кара-оолду дилээрге, ол бээрледип, Куйлуг-Хемче көжүрүп эккеп каан.
Чогаалчы Октябрь Туң-оолдуң чугаалааны: бичии тургаш, Куйлуг-Хемниң Ак-Хая деп черге кырган-авазы сугга турган. Кырган-авазы эртениң-не шайын Куй уунче чажып, тейлээр турганын сактыр. Бир катап улуг оолдар эдерип ол Куйга четкеш, бакылаарга, ында маспактанып олуруп алгаш, мөчүй берген кижиниң мага-бодун көрген.
Чоокта чаа Анчакай Чадамбааевич дээр күш-культура башкызы Лопсан-Осурнуң сөөгүн тейлеп олурганы Куй баарында ажааган деп улуг улузундан дыңнаанын чугаалаан.
Маады Лопсан-Осурнуң дугайында аңгы-аңгы чылдарда журналистер, чогаалчылар чугаалап-даа, бижип-даа чорааннар:
Тываның баштайгы даргазы Маады Лопсан-Осурнуң дугайында «Тываның төөгүзү» (II том), «ХХ вектиң Тываның алдарлыг кижилери» деп күрүне номнарында кирген.
Буянныг ажылды кылып чорааш, кызагдалга таварышкан, берге үүлени эрткен улуг киживис Лопсан-Осур Далайович Маадының чырык адын мөңгежидип, ооң ажылдап, чурттап чораан черинге, Туран хоорайга тураскаалын тургузуп каарын чонувус, даргаларывыс демнежип кылыр боор деп идегедивис.
/ Татьяна КЫЗЫЛ-ООЛ,
Тываның алдарлыг эмчизи, хоочун.
“Шын” №85 2024 чылдың ноябрь 6
