Көдээ ишчилер чурту Каа-Хем кожуун
Бөгүнгү үндүрүлгевиске көдээ ишчилер, ногаажылар, тараажылар чурту Каа-Хем кожуунну сонуургадыр-дыр бис. Ук кожууннуң чагырга даргазы Евгений Ооржак бо хүнде кожуун девискээринде ниити байдалды таныштырган.
СУГ, ӨРТ АЙЫЫЛЫ БАЗА ЧАСКЫ ХОВУ АЖЫЛДАРЫ
Каа-Хем кожуун хемнер унун дургаар турар, суг айыылы болуп болур черлерге хамааржыр. Ынчангаш чыл санында үер-чайык болдурбас дээш, баш удур ажылдарны чыл санында чорудуп турар бис. Ол дээрге хем эриктерин бедидир үстүрер ажылдар-дыр. Ону хүлээнип алган организация — Сарыг-Септиң орук албан чери чыл санында техниказы-биле ол ажылдарны чорудуп турар. Ол ышкаш үерге удур ажылдар чорударынга белеткел талазы-биле штабтыг команда өөредилгелерин чорудуп турар. Бистиң кожуунда 2 суму үерге алзып болур айыылы бар. Ол дээрге кожуун төвү Сарыг-Сеп биле Дерзиг-Аксы суурлар.
Каа-Хем кожуун тайга-таскыл девискээрде турар болганда, бир-ле дугаарында, чурттакчылыг черлерге өртке удур ажылдарны чоруткан бис. Суурнуң девискээрин долгандыр казып, ол ышкаш өрт узуткаар ажылдарга киржир албан черлериниң белеткелин хынаан. 100 хире кижи санныг өрт дружиназы база 2 техника бар. Час узун болганы-биле бистиң кожууннуң девискээринде арга-арыг өрттери илереттинмээн.
Часкы хову ажылдарынга база белеткелдер эгелээн. Бо чылын 2 муң ажыг гектар шөлге, ооң иштинде 60 хуузу мал чемин, 40 хуу шөлге тараа культураларын тарыыры көрдүнген. База мал чеминиң шөлдерин улгаттыргаш, тараа культураларын 20 хуу кызырган бис. Чүге дизе, кывар-чаар материалдар өртээ өскенинден, ол ышкаш үрезиннер садыглаашкынында бергедээшкиннер бар. Чижээ, «Элита» үрезинниң 1 килде өртээ 27 рубль, 27 тоннада – 27 муң рубль. Ынчангаш чүгле мал чеминиң үрезиннерин садар бис, ооң өртээ бичии чиик.
Часкы хову ажылдарынга суггарылга системаларын белеткеп четтигипкен бис. Кожуунда 3 суггарылга системазы бар. Бирээзи Ильинка сумузунуң девискээринде. 2021–2022 чылдарда көдээ ажыл-агыйның тускай программазы-биле ол суггарылга системазын септээн.
Каа-Хем кожуун картофель олуртурунуң талазы-биле мурнакчы кожуун. Ынчангаш «Социал картофель» губернатор төлевилели эки боттанып турар. Хөй ажы-төлдүг болгаш социал байдалы чегей өг-бүлелер даңзызында 90 өг-бүле бар. Даңзыда кирип турар өг-бүле бүрүзүнге бо чылын 30 кг картофельди үлээр деп планнап турар бис. Хар эриирге-ле, картофель шөлдерин чардыргаш, бо өг-бүлелерге картофель үрезиннерин үлеп эгелээр.
КӨДЭЭ АЖЫЛ-АГЫЙ БҮДҮРҮЛГЕЛЕРИ
Кожуунда 7 көдээ ажыл-агый бүдүрүлгелери бар. Ол дээрге «Каа-Хем» МУБ, «Аржаан», «Чемпион» көдээ ажыл-агый кооперативтери, «Ильинка», «Гелцен», «Мойналыг», «Чаш-Хаак» көдээ ажыл-агый хереглел кооперативтери-дир. Хуу дузалал ажыл-агыйлары — 951, арат-фермер ажыл-агый- лары — 49.
Ниити мал бажының саны эрткен 2022 чылга деңнээрге, 10,9 хуу баткан – 35 914 баш (2022 ч. 1 кварталында – 40296 баш). Ооң чылдагааны болза, эрткен чай каңдаашкынныг, кыжы соок, улуг харлыг болганындан малчыннар малын час удур санын эвээжеткен турган.
Көдээ ажыл-агый ишчилеринге малының эъдин, ногаазын садып-сайгарарынга эптиг байдалды тургузары-биле, Сарыг-Сепке бир айда ийи катап көдээ ажыл-агый ярмаркаларын организастап турар. Аңаа арат-фермерлер, хуу ажыл-агыйлар колдуунда-ла эът, сүт аймаан садып-саарар аргалыг.
Эрткен чылын Сарыг-Септиң аграрлыг техникумунга далган дээрбезин дамчыткан бис. Ында тарааны тарааш, өстүргеш, дээрбелээн далганы-биле хлеб-булочка кылыгларын быжырып турар. Ол ажыл чедиишкинниг чоруп турар, ынчангаш техникумга Ильинка сумузунда сүт болбаазырадыр цехти дамчыдар бодалдыг бис. Өөредилгелиг бүдүрүлгеге сургуулдар сүт, далган болбаазырадып өөренгеш, технолог мергежилди чедип ап турарлар.
📢ТУДУГЛАР, СЕПТЕЛГЕЛЕР
Көдээ девискээрлерниң хөгжүлдезиниң комплекстиг программазы-биле чыл санында специалистерге бажыңнар туттунуп турар. Бо чылын ол программа-биле бир уруглар садынга капиталдыг септелгени чорудар. Келир чылын чаа садик тудуу, бир садикке капитал септелге база орук участогун асфальтылаар ажылдар көрдүнген.
Эрткен чылын бир төөгүлүг болуушкун – кажан-даа уруглар сады турбаан Эржей суурга 60 олуттуг уруглар садын ажытканы. Ада-иелер садиктиг болганынга дыка өөрээн, таарзынган.
Кожууннуң 2 школазында капитал септелгелер эгелээн. Сарыг-Септиң 2 дугаар база Бүрен-Аксының ортумак школаларында септелге ажылдары кидин түлүк. Бо хүнде эрги шалаларын тура тырткаш, чаартыр ажылдар чоруп турар. Школаларның девискээринде эге класстар школалары бар, өөреникчилер ында түр када 2 ээлчегде кичээлдеп турар. Өөредилге чорудуу кандыг-даа бергедээшкин чок уламчылап турар.
Эрткен чылын «Улусчу көвүрүг» губернатор төлевилелдиң чорудуу-биле Дерзиг-Аксының девискээринге чаа көвүрүгнү кылган. Суг улгадырга, малчыннарга Дерзиг хемни кежери берге турган, ам ол айтырыг шиитпирлеттинген.
📢АНЫЯК КАДРЛАРГА ЧУРТТААР ОРАН-САВА
Бо эң-не чидиг айтырыг. Эрткен чылын чаа өөредилге чылында кожуунга 8 башкы ажылдап келген. Ам-даа башкы кадрлар чедишпес, хостуг олуттар бар. Ол ышкаш «Көдээ черниң эмчизи» деп программа-биле 11 эмчи специалист база немешкен. Ол дээрге биске эң-не херек тускай эртемниг эмчилер-дир. Мурнунда тус чер чурттакчылары эмчилээр дээш Кызыл чоруп турган. Чижээлээрге, диш эмчизи чок турган. Ам чурттакчылар амыраан, чурттап турар черинге-ле дижин эмнедип алыр аргалыг апарган.
Специалистерге 4 бажың бар, үжүнде эмчилер, бирээзинде башкы чурттап турар. Сарыг-Септе аалчылар чурттаар комплекс бар, ону эмчилерге чурттаар бажың кылдыр эде кылыр планныг бис.
2021 чылдан тура кожууннуң девискээринге өскүстер чурттаар 40 бажың туттунган. Бажың оочурунга 150 өскүс уруг турган болза, бо хүнде 106 кылдыр кызырылган. Эрткен чылын өскүстерге 6 бажың, бо чылын Копту-Аксы, Бүрен-Аксы база Бүрен-Бай-Хаакка 3 бажың немежир.
📢ҮШ ЧИДИГ АЙТЫРЫГ
Бир-ле дугаарында, оруктар. Бо чылын Саң-хөө яамызындан Сарыг-Сеп — Кызыл оруунуң эң-не берге участогунга, 4 километрге, капиталдыг септелге акшаландырыышкынын чедип алдывыс. Копту-Аксы сумузунуң дужунда орук участогун чыл санында оңгар черлерин чамап-ла турар, бо чылын ол участокту септээр, дараазында өске черин дээш чоорту ол айтырыгны шиитпирлээр бис.
Ийи дугаары, бок айтырыы. Эрткен чылын ТР-ниң Чуртталга-коммунал ажыл-агый яамызының ачызында чөпшээрел чок бок төгер черлерниң 50 хуузун аштап-арыглаан. Сарыг-Септе база сумуларның девискээрлеринде боктар ам-даа бар. Чуртталга-коммунал ажыл-агый яамызы-биле ол ажылды ам-даа уламчылаар бис.
Үш дугаары, эң-не улуг айтырыг – Каа-Хемни кежир көвүрүг тудуу. Хемниң оң талазында ниитизи-биле 2 муң ажыг чурттакчылыг 4 суму бар. Чылдың-на чазын, күзүн кожуун төвүнче чедери тус черниң чурттакчыларынга бергедээшкиннерни тургузуп турар. Чүгле Ильинкадан Сарыг-Сепче Балгазын таварыштыр чаңгыс талаже чедери 300 километр. Көвүрүг туттунар болза, аргыжылга айтырыы шиитпирлеттинер ийик.
Чагырыкчы Евгений Быстан-оолович кожуунунуң байдалын таныштырып тура, чаңгыс чер чурттугларын «Таарымчалыг хоорай хүрээлеңин хевирлээри» төлевилелдиң онлайн-бадылаашкынынга идепкейлиг киржирин кыйгырган.
/ Алдынай СОЯН.
"Шын" №32 2023 чылдың май 3
