Төөгү эртемнериниӊ доктору, Россияныӊ социал эртемнер академиязыныӊ чиӊгине кежигүнү, Тыва Республиканыӊ эртеминиӊ алдарлыг ажылдакчызы Юрий Лудужапович Аранчын (1926–1997) хөй санныг эртем-шинчилел номнарын, ниитизи-биле 100 ажыг эртем болгаш публицистиг чүүлдерни бижээн. Оларныӊ аразында ооӊ эртем оруунда онзагай ажылдарыныӊ бирээзи – «Тыва улустуӊ маадырлыг оруу» деп ному ылгалып турар. Ук шинчилелди ооӊ төрээн институду (Тываныӊ дыл, литература болгаш төөгүнүӊ эртем-шинчилел институду, амгы үеде – Тываныӊ гуманитарлыг болгаш тускай социал-экономиктиг шинчилелдер институду, ол үеде директору – филология эртемнериниӊ доктору К.А. Бичелдей) 2011 чылда, ооӊ 85 хар харлаан оюнда ном кылдыр чырыкче үндүрген. Эртемденниӊ арттырып каан бижимелдерин, 1992 чылда хол-биле бижип дооскан хевирин төөгү эртемнериниӊ кандидады А.К. Канзай белеткеп, тургускан.
Ю.Л. Аранчынныӊ бо ховар ажылы тыва чоннуӊ төөгүзүнге хамаарышкан эртем-публицистиг аян-биле бижиттинген шинчилел болуп турар. Ол тыва чоннуӊ бурунгу үелерден эгелээш, Тываны (ынчан – Урянхай край) Хаанныг Россияныӊ протекторадынче кииргенин чарлааны 1914 чылга чедир төөгүзүнүӊ тарамык турган барымдааларын чыып, каттыштырып шыдаан. Ук ажыл төөгүнүӊ маргыштыг талаларынче бүзүренчиг көрүш болбушаан, моон соӊгаар эртем-шинчилелдеринге болгаш Тываныӊ уран чүүлүнүӊ чогаадыкчы дилээшкиннеринге чаа делгемнерни ажыдып турары чигзиниг чок.
Шылгараӊгай тыва төөгүчү Ю.Л. Аранчын хөй чылдар дургузунда чорудуп келген ажылын түӊнээш, тыва чоннуӊ балаттынмас оруунуӊ иле демдектериниӊ дески тода чадазын чыскаап тургускан. Ол оруктуӊ өзек-тавак талалары «Ук төөгүвүс», «Алдан-маадырлар», «1911–1912 чылдарда Тывага национал-хосталгалыг шимчээшкин», «Хаанныг Россияныӊ протекторадыныӊ адаанга Тываныӊ киргени» деп эгелер аттары-биле демдеглеттинген.
Автор номунуӊ «Ук төөгүвүс» деп бирги кезээнде сагыш-сеткилге өттүр дээп кээр «Кайыын тыптып келдиӊ, Тывам? Салымыӊ кандыг чоржук?» дээн чидиг айтырыглары-биле номчукчуларныӊ кичээнгейин хаара тудуп, ханы бодамчалыг хөөн киирип турар. Тыва нацияныӊ чер-делегейге тарап, укталып тывылганыныӊ дугайында төөгүлерни сайгарып, ооӊ ук-аймактарыныӊ болгаш социал-ниитилел тургузуунуӊ дугайында түӊнелдер солун болгаш бадыткалдыг.
Дараазында «Алдан-маадырларныӊ тура халыышкыны» деп эгеде XIX-ку чүс чылда, Тыва Цин империязыныӊ чагыргазынга турар үеде, Тываныӊ төөгүзүнде маадырлыг болуушкун – тыва араттарныӊ 1883–1885 чылдарда тура халыышкынынга хамаарышкан төөгүлүг барымдааларга, моол, кыдат, орус дылдарда архив документилериниӊ сайгарылгазынга база ол кадыг-дошкун чылдарныӊ херечилериниӊ болгаш оларныӊ ажы-төлүнүӊ чугааларынга үндезилээн бүгү талалыг шинчилели номчукчуга шынче көөрүн сүмелеп турар. Ю.Л. Аранчын ол үеде чонну хөлүн эрттир ядарал-түрегделге болгаш кызыгаар чок базындырыг-дорамчылалга чедирген дарлакчыларга – маньчжур-кыдат чагырганыӊ тыва, моол дүжүметтеринге удур эӊ эрес-дидим тыва эр улустуӊ – кайгалдарныӊ тура халыышкыныныӊ чылдагааннарын болгаш боттуг үндезиннерин ажыдып турар. Автор хөй санныг медээлекчилерниӊ херечилелдеринге даянып, араттарныӊ чайгаар көдүрүлген демиселиниӊ эгелээниниӊ кол чылдагааннарын түӊнеп үндүрген: «Тыва араттар манчы, моол, тыва феодалдарга, чазый садыгжыларга үптедип, базындырып, ядаралдыӊ качыгдал-човалаӊын көрүп чораан. … Дүжүметтерниӊ аъдыныӊ дуюгларыныӊ, кымчызыныӊ даажы читпес турган… Чер болганга-ла уе-човуур, ыы-сыы, каргыш-хилег… Арбан, суму аразынга аалдар кезип, колданып чоруур кижилерни «кара дээринге кагдырган кара тояанчылар» деп чектеп, дорамчылавышаан, бай-шыырак улус оларны кам-хайыра чокка кулданып, кара дерин төп, балдырыныӊ эъдин шалып, ханын соруп чораан…».
Хөй санныг архив материалдарын шинчилээниниӊ ачызында ол үениӊ эрге-чагыргазыныӊ «алдан дургун» деп адап кааны араттарныӊ тура халыышкыны херек кырында канчаар болганы езулуг шыны-биле тодарап көстүп келген. Ол демиселдиӊ бетинде-ле дарлакчылар-биле тура тутчуп, базындырган ядыы чонга болчуп чораан экер-эрес эрлер турган: ол болза Салчак Ширинеӊ, Кара-Чода, Сарыг-Самдаӊ, Эреӊ-Хөө болгаш өскелер-даа.
Номнуӊ үнелиг шынары – шинчилеттинип турар болуушкуннарже болгаш оларныӊ ужур-утказынче ханылап киргени болур. Таӊды-Урянхайныӊ чагырыкчылары – Дүгер үгер-дааныӊ, кожууннар чагырыкчыларыныӊ чагаалары, байысаалгаларныӊ бижиттинген арыннары, тура халаан маадырларныӊ ырлары болгаш өске-даа документалдыг материалдар кирген. Автор тура халыышкынныӊ кол киржикчилери – 68 араттыӊ аттарын ылавылап, тодаргай даӊзызын тургускаш, ук болуушкуннарга ниитизи-биле 300 ажыг кижи киришкенин илереткен. Ук даӊзыны маадырларныӊ үре-салгалдары номчуп таныжары-биле киирдивис:
1. Аалчымай Ондар – Ишкин;
2. Авыкай Хертек – Хөнделең;
3. Айыыжы Монгуш – Чыргакы;
4. Ак-оол Монгуш – Чадаана;
5. Амбыкай Ооржак – Алаш;
6. Амыгылаң Донгак – Хандагайты;
7. Араажы (шолазы Узун) Ондар – Ишкин;
8. Бапыйжык Ооржак – Ак;
9. Белерген Улуг-Түлүш – Өвүр-Торгалыг;
10. Дагбажап (шолазы Удуг-Дуртуг) Ооржак – Ак;
11. Дажыма-хүндү Биче-Ховалыг – Чадаана;
12. Дажыпай (шолазы Даглыг) Ооржак – Ак;
13. Дазаңмай Хертек – Хөнделең;
14. Дартый Ховалыг – Манчүрек;
15. Дары-Хөө Ондар – Шеми;
16. Дондук Биче-Ховалыг – Чадаана;
17. Доржапай Сарыглар – Чадаана;
18. Дөңгүрак Ооржак – Алаш;
19. Дөчүкей Ооржак – Алаш;
20. Дугаржап Ондар – Суг-Аксы;
21. Дыртык-оол Сарыглар – Эдегей;
22. Кадатчы Ховалыг – Манчүрек;
23. Каткыжывай Ондар – Ишкин;
24. Калбак Ондар – Шеми;
25. Кара-Дажыпай Монгуш – Чадаана;
26. Кенден Сарыглар – Дөң-Терезин;
27. Кожагар-Комбулдай Ооржак – Алаш;
28. Коңгаштай (шолазы Шивегей) Ооржак – Ак;
29. Көк-Самбажык (шолазы Ээр-Хаай) Монгуш – Чадаана;
30. Көк-Лама Сарыглар – Алаш;
31. Лоодайчап Ондар – Шеми;
32. Лопсаң Хомушку – Чыргакы;
33. Мандыпай Ооржак – Алаш;
34. Мойнакай Сарыглар – Эдегей;
35. Мөңге Куулар – Шеми;
36. Намзырай Улуг-Түлүш – Өвүр-Торгалыг;
37. Намнаң Ооржак – Манчүрек;
38. Номзураң Улуг-Түлүш – Өвүр-Торгалыг;
39. Номчулаң Улуг-Түлүш – Өвүр-Торгалыг;
40. Одатчап Ооржак – Дөң-Терезин;
41. Ожук-Каккан Ооржак – Кудугуй;
42. Ойдупай Сарыглар – Эдегей;
43. Омаашпай Кара-Сал – Чадаана;
44. Оттукай Куулар – Шеми;
45. Садыяажык (шолазы Сарыылдыг) Монгуш – Эдегей;
46. Самбажык (шолазы Шырбаң) Ондар – Шом-Шум;
47. Самдаң (шолазы Дөңгүр) Хертек – Алаш;
48. Саңгын Куулар – Чыраа-Бажы;
49. Севеңдей Кара-Монгуш – Чадаана;
50. Севек Хертек – Эдегей;
51. Седенчап Ооржак – Дөң-Терезин;
52. Сенди Хертек – Хөнделең;
53. Серен Ондар – Ак;
54. Сембилдей Ооржак – Дөң-Терезин;
55. Сорукпай Хертек – Эдегей;
56. Судупай Ооржак – Алаш;
57. Сумуяа Монгуш – Чадаана;
58. Тежиккей Ондар – Ишкин;
59. Тогбужап Сарыглар – Алаш;
60. Узун-Белек Ховалыг – Чадаана;
61. Урдумай Кара-Донгак – Ишкин;
62. Чаш-оол Сарыглар – Эдегей;
63. Шожапай Кара-Донгак – Ишкин;
64.Шокар-Даваажап Ооржак – Ак;
65. Шомба Улуг-Ховалыг – Чаа-Хөл;
66. Шокар-Сегбе Биче-Ховалыг – Чадаана;
67. Ыжаакай Сарыглар – Алаш;
68. Яндак Ондар – Манчүрек.
Араттарныӊ баштыӊнарын «тос-эрээ» деп кижи шыдажыр аргажок каржы-дерзии ялага таварыштырып хилинчектээш, адак соонда баштарын одура кескеш, бедик адагаштар баштарынга аскылап каан турган. Оларны аар-берге өлүм манап турарын билзе-даа, сеткил-соруу сыныш чок тура халаан маадырларныӊ шимчээшкинин сөөлзүредир «Алдан-Маадырларныӊ тура халыышкыны» деп эде адаан. Тываныӊ төөгүзүнде кээргел чок чүс чылдыӊ аар-бергезиниӊ болгаш сагыш-сеткилдиӊ хосталгазын база чөптүг чорукту доктаадып тургузарыныӊ дугайында бодал номну өттүр эртип турар. Ук тура халыышкынныӊ барымдааларын сагыш-сеткилге аарышкылыг кылдыр, бүзүрелдиг болгаш дорт ажыдып көргүскеш, автор амгы салгалга: «Тыва чонум! Маадырларныӊ аттары бо-дур, сактып ап, чүректерге кадагалап чоргаарланып чор, чаа салгалдарга сагыызын дег дамчыдып берип чор!» – деп чагаан.
Шинчилелдиӊ «Шиитпирлиг базым» деп ийиги кезээ тыва чоннуӊ 150 ажыг чыл дургузунда үргүлчүлеп келген маньчжур-кыдат дарлалга удур национал-хосталгалыг шимчээшкининге тураскааткан. Маньчжурларга удур шимчээшкин Тывага 1911 чыдыӊ 12 айда кыдат бүүзе садыгларны үрей шаварындан эгелээн. Бөдүүн араттар кыдат чиижеӊ хөөчүлерни Баян-Кол, Таспы, Хем-Белдири, Чаа-Хөл, Чадаана, Эрзин, Тес-Хем, Таӊды, Каа-Хем, Бии-Хем, Өвүр девискээрлеринден үндүр сывыртапканнар, а Өвүрнүӊ Бора-Шай биле Дус-Дагга база ол ышкаш Чадаанага чепсектиг үскүлежиишкиннер болган.
Автор тыва кожууннарныӊ чамдык дүжүметтери, ылаӊгыя Даа кожууннуӊ чагырыкчызы Буян-Бадыргы, кыдат садыгжыларга болчуп, оларны камгалаар таӊныылдар болгаш шаажылакчы отрядтар тургузуп, туттурган араттарны эттеп-эриидеп тургаш байысаап, хилинчектеп турганыныӊ дугайында барымдаалыг материалдарны хөйү-биле киирип турар. Буян-Бадыргы бодунуӊ шерии-биле кыдат садыгларны күске чедир камгалааш, 83 кыдатка Россия девискээрин таварыштыр чуртунче дезип чанарынга дузалашкан.
Национал-хосталгалыг шимчээшкин 1912 чылдыӊ август 6-да тыва араттарныӊ моол шивээ-хоорай Кобдону (тыв. Хомду) кыдат шериг гарнизонундан хостаарынга киришкени-биле доозулган. Ю.Л. Аранчын Хомду шивээзин хостаарынга киришкен тыва араттарныӊ даӊзызын тодараткан – оларныӊ саны 675 кижи болган. Ук тулчуушкунга ниитизи-биле үш муӊ моол болгаш тыва дайынчылар киришкен. Маадырлыг чоруу дээш элээн хөй дайынчылар эрге-дужаалдар болгаш хүндүлүг ат-сыптар-биле шаӊнаткан. Автор бо болуушкунну Тываныӊ оон соӊгааргы төөгүзүнге канчаар-даа аажок улуг салдарлыг, ханы ужур-уткалыг им-демдек шынарлыг болуушкун деп санап турар.
Номнуӊ «Урянхай айтырыын» болгаш 1914 чылда Урянхай крайны Хаанныг Россияныӊ протекторадынче кииргенин шинчилеп турар сөөлгү эгези база онзагай солун черни ээлеп турар.
Тываныӊ төөгүзүнде бо чугула болуушкуннарга автор бодунуӊ номунда ылавылап тодараткан үндезин боттуг, чөптүг шынныг тайылбырны берген.
Кайгамчык чаърт, тода болгаш сүүзүннүг дыл-биле бижиттинген бо ном амгы үениӊ тыва дылдыг номчукчуларыныӊ болгаш келир үениӊ салгалдарыныӊ үстүп читпес кичээнгейин чаалап ап, үнелиг ному бооп артып каары чигзиниг чок.
Ю.Л. Аранчынныӊ бодунуӊ төрээн чуртунуӊ төөгүзүнге, бистиӊ ада-өгбелеривиске канчаар-даа аажок бедик хүндүткели база амгы болгаш келир үениӊ салгалдарынга чүрээниӊ ханызындан кыйгы-сөзү национал бот-медерелдиӊ болгаш чоргааралдыӊ илередиишкининиӊ чайынналчак чижээ болур. Шылгараӊгай эртемден Ю.Л. Аранчынныӊ шинчилели ниитилелдиӊ сонуургалын хаара тудуп, төөгүнү бүгү талалыг угаап билип алырынга улуг ужур-дузалыг черни ээлеп, чоннуӊ угаан-медерелинге, сеткил-сагыжынга төлептиг черни кезээ шагда ээлеп артар дээрзинге бүзүрээр-дир мен.
Людмила МИЖИТ,
ТГШИ-ниӊ башкарыкчы эртем ажылдакчызы, филология эртемнериниӊ кандидады.
"Шын" №63, август 26, 2023 чыл.