Март 20-де Аныяктар өргээзинге «Тыва: Агроинвест – 2025” инвестиция шуулганының ажыдыышкыны болуп эрткен. Тывага бир дугаар болган делегей чергелиг улуг шуулганга кожавыста Моолдуң Увс аймактан, Кыдаттан, Алтайдан, Красноярск крайдан, Томск болгаш Волгоград хоорайлардан дээш аңгы-аңгы черлерден делегация аалдап келген.
ТР-ниң көдээ ажыл-агый болгаш аъш-чем сайыды Юрий Оруспай:
— Бо болуп турар шуулган республиканың көдээ ажыл-агыйының хөгжүлдезинге дыка улуг салдарлыг деп санаар мен. Чүге дизе даштыкы аалчыларывыс база келгеш, боттарының дуржулгазы-биле солчуп тур. Ниитизи-биле алды аңгы компаниядан инвесторлар келгени ол. Картофельди база ногааның өске-даа хевирлерин болгаш мал чемин тарыыры дээн ышкаш колдуунда-ла чер ажыл-агыйынче угланыышкынныг ажылдаары планда көрдүнген. Оон аңгыда, кожавыста регионнардан база аалчыларывыс бар: Красноярск крайда «Агрохолдинг Ермак» КХН-ниң чиңгине директору Виктор Ярмаков. «Агрохолдинг Ермак»-биле дугуржулгавыс болза, хой ажыл-агыйын сайзырадыры планда көрдүнген. Оларның кошкарларын эккелгеш, хоювусту боозадырын планнап турар бис. Хойну кандыг аргалар-биле дүрген өстүрерин өөренип көрүп, чаа технологияларны шиңгээдип, кады ажылдажылганы кылып, чорудуп эгелээнивис бо. Хойнуң баш санын көвүдедири чугула. 2030 чылга чедир 1 сая 150 муң баш чедирер сорулга салдынган.
Шуулганның ажыдыышкынынга Тываның сайгарлыкчыларының бүдүрүп турар продукциязының улуг делгелгези болган. Чижээлээрге, “Белдир” көдээ ажыл-агый бүдүрүлге кооперативи колбаса болгаш хеңмелээн эъттиң аңгы-аңгы хевирлерин, “Вавиол” кызыгаарлаан харыысалгалыг ниитилел кат-чимизинден янзы-бүрү ханды суксуннар, варенье, эм оъттар болгаш шайларын дээш бүдүрүлге бүрүзү белеткээн аъш-чемин баартыктарга делгепкен болду.
«Тыва национал чемивисти бо шуулганга делгеп, чонга көргүзүп, таныштырып келдивис. Тывада бир-ле дугаар «Ава шайы» деп шайны кылып эгелээн улус бис. Оон аңгыда, «Өгбелер шайы» деп шайывыс база бар. Бүдүрүлгевисти 10 чыл бурунгаар эгеледивис. Эгезинде берге турду. 4 чыл бурунгаар шору сайзырап, хөгжүй бердивис. Изиг шайга азы сүтке хоюдуп чиптер кылдыр белеткээн далганнарны ийи чыл бурунгаар хаптап эгеледивис. Тыва далган бүдүрүп турар сайгарлыкчылардан далганны садып алгаш, тускай хапчыгаштарга хоюдуп чиптеринге белен кылдыр чигирлээш, кургаг сүт холааш, савалап садып турар бис. Бистиң бүдүрүп турар продукциявыс дораан үрелбес болгаш, тускай шериг операциязынче удаа-дараа чоруткан бис. Чиңге-тараалыг шоколадтарывысты сөөлгү үеде чон дыка садып алыр апарган.
Ажылывыс колдуунда-ла белен продукцияны савалаар ажылдыг улус-тур бис ийин. Ынчангаш тускай дериг-херекселдиг бис. Күрүне деткимчезин чаңгыс эвес удаа алдывыс» – деп, "Тыва чем бүдүрүлгезиниң төвү" КХН-ниң башкарыкчызы Ангелина Моңгуш чугаалады.
«Көдээ ажыл-агый адырында 10 ажыг чыл дургузунда ажылдап чор мен. Эгезинде картофель тарып эгелээн бис. 150 гектар черге картофель тарып турдувус. Картофельден аңгыда, өске ногаа аймаан 50 гектарга тарып турар бис. Бөгүнгү болуп турар хемчегге бодувустуң тараан дүжүдүвүс картофель болгаш өске-даа ногаавысты делгедивис. Тус черниң картофелиниң үрезинин удавас садар бис. Ногаа ажааган соонда, Балгазынга дузап, болбаазырадып турган болза, удавас Улуг-Хем кожуунга база ол ажылды кылып эгелээри планывыста көрдүнген.
Бо хемчегни организастааны кончуг эки-дир. Келген аалчылар бистиң шөлдеривиске суггарылга системазын канчаар шын салырын айтып бергеш, ногааны шын өстүрерин, кайы хире суг херегин айтып берип турду. Арга-дуржулга солчур эки шуулган-дыр. Бүдүрүлгевистиң кежигүннери 7 кижи бис. Часкы үеде 50 хире кижи ажылга хаара туттунар. Күзүн дыка хөй кижи дүжүт ажаажып ажылдап турар.
Тывада бир дугаар болуп турар шуулган тус черниң сайгарлыкчыларынга кончуг улуг ужур-дузалыг деп санап тур мен. Арга-дуржулгазы улуг улустан чаа чүүлдер өөренип алыры биске ажыктыг. Чижээлээрге, бөгүн суггарылга системазының дугайында чаа чүүлдерни билип алдывыс. Эрткен чылын чүгле Тывага эвес, а бүгү Россияның девискээринге кааңнаашкын болганын билир бис. Суггат чок болза, дүжүт ажаап алыры болдунмас дээрзи билдин- гир» – деп, «Идегелдиң чери» көдээ ажыл-агый бүдүрүлге кооперативиниң даргазы Алена Куулар чугаалады.
Делгелгениң киржикчилери боттарының бүдүргени продукциязын чон сонуургазын дээш, чемниң дээжизин амзап болур эптиг байдалдарны тургузуп, чаңгыс катап ажыглаар аякчыгаштарны болгаш тускай шиштерни салып белеткээн болду. Сүттен кылган чемнерни, баскан болгаш шөйген быштакты, эът аймаандан дузаан балыкты, ыштаан эътти, хаван чаан, аът малдың казызын, колбасаны база ногаа аймаандан консервалаан болгаш дузаан аъш-чемни ырак-чооктан келген чон амзаан. Делгелге үезинде садыг-саарылга база тура дүшпээн дээрзи билдингир.
Делегей чергелиг шуулганның байырлыг ажыдыышкыны болган соонда, Аныяктар өргээзиниң конференция эрттирер залынга Тываның арга-арыг үнүштериниң болгаш оларның келир үезиниң дугайында чугаалашкан.
Кат-чимис болгаш ногаа аймаандан бүдүрген продукцияларга негелде доктаамал өзүп турар. Сөөлгү чылдарда «эко» деп адаар барааннарга российжилер улуг сонуургалдыг апарган. Ындыг продуктулар дээрге «бойдустуң белээ» болур – тайга-таңдыда, арга-арыгда кат-чимис болбайн канчаар.
Черлик үнүштерни чыыр болгаш болбаазырадыр талазы-биле эң-не идепкейлиг регионнар: Томск облазы, Алтай край, Алтай Республика. Чүгле Томск облазы арга-арыг дүжүдүн 15 хуу ажыглап турар болза, өске регионнарда – 3 хуу чедир, Тыва Республикада – 1 хуу.
Чижээлээрге, Томск облазында 35 муң көдээ чурттакчылыг черде 350 ындыг продукцияны садып алыр пунктулар бар. Тус черниң шак ындыг пунктулары сайгарлыкчыларга 1,3 млрд немелде орулганы киирип турар.
Сибирь федералдыг округта чыып турар арга-арыг үнүштериниң ниити хемчээли чылда 2 сая ажыг тонна. Арга-арыгның эң-не нептереңгей продуктулары: кат-чимис, ногаа аймаа, чага, эм үнүштер, сыын мыйызы.
Тыва Республиканың мал одары болгаш мал чемин тарыырының база конопляны өстүрерин, болбаазырадырын, коноплядан чүнү бүдүрүп болурун чугаалашкан. Шуулганның пленарлыг кезээниң ийи дугаар шөлчүгежинге мал ажылының дугайында чугаа болган. Тываның девискээринде шөлдерниң болгаш одар-белчиирниң үрелгенин база ук айтырыгны шиитпирлээриниң чамдык аргаларын база өөренип көрген.
Айдың ОНДАР.
Буян ООРЖАКТЫҢ тырттырган чуруктары.
«Шын» №11 2025 чылдың март 27
