Уран чүүл делегейинче ужуккан артист

Леонид Ондарович Каң-оол — В.Ш. Көк-оол аттыг Национал хөгжүм-шии театрының актёру, кол режиссёру, драматургу, «Тыва Республиканың алдарлыг артизи» база «Улустуң артизи» деп хүндүлүг аттарның эдилекчизи.

Ол 1970 чылдың февраль 13-те тоол-домакта доңнашкан Сүт-Хөл кожууннуң Суг-Аксы суурунга башкы өг-бүлениң хөй ажы-төлүнүң ортун оглу болуп төрүттүнген. Ачазы Ондар Ирикпеевич уругларга тоолдар болгаш шүлүк номнарының автору, төөгү башкызы, Суг-Аксы суурнуң хүндүлүг чурттакчызы. Авазы Хүреңмаа Хөөкүй-ооловна өнчү-байлаавыс болур тыва дылывысты кадагалап, ону аныяк салгалга өөредип, хумагалап арттырарын суртаалдап чоруур тыва дыл болгаш чогаал башкызы.

Ооң чогаал бижиир, тывынгыр, чогаадыкчы салым-чаяаны ада-иезиниң салдары дээрзи чугаажок. Ол бичиизинден тура-ла сонуургак, бир-ле чүве дугайын айтырган, эскерген турар. 1977 чылда Суг-Аксы ортумак школазының белеткел клазынга өөренип киргеш, ук школаны дооскан. Школачы чылдарындан-на өөредилгезинге кызымак, идепкейлиг, класстар аразынга көрүлделерге киржип, ылаңгыя сценажыткан көргүзүглерге күзелдии-биле ойнаар турган.

1987 чылда Кызылдың уран чүүл училищезиниң актер мергежилинче өөренип кирген. Училищени 1990 чылда дооскаш, билиг-мергежилин улам-на бедидип алыр сорулга-биле ол-ла чылын Санкт-Петербургтуң театр уран чүүлүнүң күрүне академиязынче кирип алган. 1994 чылда ол өөредилге черин чедиишкинниг доозуп алгаш, хөгжүм-шии театрының актёру болуп, баштайгы ажылчын базымын эгелээн.

Сургуул чылдарындан эгелээш, чогаал ажылын сонуургап, шүлүктер, кыска чечен чугааларны шенеп бижип чораан. Ооң чогаалдары «Улуг-Хем» сеткүүлге үнгүлээн. Аажок күзээн чүүлүн кижи кезээде чедип ап чоруур дижир. Ооң ындыг бир күзели чайгаар боттанып, Тываның улустуң чогаалчызы Э. Мижиттиң удуртканы Чалгыг аттыг бөлгүмге барып, чогаал бижиир уран аргаларның чажыттарын хандыр шиңгээдип алган. Холунуң үжүүн эдигип, ол харын-даа мырыңай чалгынналып, бижиттинер күзели улам-на күштелген. Ооң уламындан улуг хемчээлдиг байырлалдарның эрттирер чорудуун (сценарийлерин), чогаадыкчы аян хөөннүг, бедик деңнелге бижип турган. «Сүзүүм — театр, күжүм — хүреш, чүрээм — Тыва!», «Кызыл кош» деп театржыткан көргүзүглери чоннуң үнелелин алган.

2010 чылда Санкт-Петербург хоорайда Россияның күрүнениң сцена уран чүүлүнүң институдунуң режиссёр салбырынче өөренип киргеш, 2015 чылда дооскан. Бодунуң диплом ажылынга А.С. Пушкинниң «Моцарт болгаш Сальери» деп шиизин хөгжүмнүг трагедия кылдыр бижип, тургузуп кылган. Теория талазы-биле шыырак чепсегленген-даа болза, режиссёр болур базымнарының онзагай чажыттарын РФ-тиң алдарлыг, ТР-ниң улустуң артизи А. Ооржак арга-сүмезин кадып, ынаар делгем орукту ажыдып, дагдыныкчы башкызы болган. Леонид Каң-оол чүткүлдүүн көргүзүп, шиилер очулгаларын кылып, тургузуп, бодунуң бижээни шиилерин тыва сценага ойнап көргүзерин боттандырып эгелээн.

Ооң тургусканы Ш. Монгуштуң «Хары дашка» деп шиизи улусчу театрларның Уран чүүлдүң күзүңгүзү» деп фестивальга база бичии чаштарның болгаш театржы өг-бүлелерниң аразынга көрүлдеге «Хөңнүм хөөнү» дээди шаңналдарның эдилекчилери болган. «Модэ. Элдиң эгези» деп шиизи ТР-ниң Культура яамызының бедик шаңналынга база четкен. Ол ышкаш «Россияның массалыг театрының тергиини» деп атка төлептиг болган.

Чонунга бодунуң бижээни кижизидикчи, өөредиглиг уткалыг, шоодуглуг, баштак монолог чугааларын номчуп берип, көрүкчүлерниң сеткил-сагыжынга уттундурбас артып кагзын дээш, канчаар чугаалаза экил, чүнүң-биле каастап болурул дээн ышкаш айтырыгларга тывызык харыыны тып, бир-ле чаа уран арганы дилеп чоруур сеткили байлак артист. Ажылдап келген чылдарында хөй санныг концерт, шиилерге долгандыр амыдыралда болуушкуннарны бодунуң тывынгыр бедик мергежили-биле ол-ла хевээр кылдыр ойнап көргүзүптер, салым-чаяаны хөй талалыг шии артизи, тургузукчу режиссёр.

Леонид Каң-оол алызындан бөдүүн мөзү-бүдүштүг, эвилеӊ-ээлдек, чымчак сеткилдиг, арга-сүмелиг болгаш дузааргак. Ол ѳг-бүлезинде хөй ажы-төлүнүң төлептиг адазы, кады чурттаан эжиниӊ быжыг даянгыыжы.

«Бичиимден тура эмчи болуксаар турган мен... Ындындан-на бир-ле чүүлдү сонуургаан чоруур чаңым-биле, дыштанылга үезинде хоорайга келгеш, Кызылдың уран чүүл училищезинче шенеп дужаагаш, кире берген болдум. Ол үеде шылгалда эртери база амыр эвес турган, ам канчаар кирип алган кижи өөренип эгелээн мен. Бир миннип келиримге, башкыларымның макталын ап, уран чүүл делегейинче сонуургалым өөскүп, ханылап кире берген, чалгынныг-биле дөмей, ужуккан чоруп турар болдум. Театр – хөй-ле көрүнчүктерлиг чырык өрээлдерден тургустунган, бир-ле ужу-кыдыы тывылбас ээр-дагыр шаптараазыннарлыг каас, байлак, сорунзалыг өргээ, ооң дедир үнер эжиин тыппайн барганым ол-дур, салым-чолум театр уран чүүлү-биле холбашкан кижи-дир мен ийин, дуу назыда эмчи болурум чадавас» – деп, ол хүлүмзүре аарак, чугааланыр болду.

Ашка удур алаактырыг
(студент чылдарның бир шүлүү)

Өрээлимге аштаан хырным «холурт» дээрге,
Өрү көрүп чыдып алгаш, арга бодап,
Өөнде тодуг чурттап орар күжүр авам
Өремелиг чаагай чемин чиген дег мен.

Семис ирттиң чаан сорган кижи болуп,
Сыыртынган чараам-биле мегеленип,
Шыкка эскен, дузу четпес эът-тир дээш,
Шымчым дусту омаажымче каап аар мен.

Эъдин чигеш, мүнүн ишпээн «бөрү» дижир,
Элээн үр-ле хайнып каапкан суум эскеш,
Илиг хире үстүг мүн деп бодап алгаш,
Изирниктир аартап каап, көрүп ор мен.

«Тодуп алдым». Акша алыр хүнге чедир,
Дөрт-ле борбак хонук арткан, ажырбас боор.
1994 ч. Л. Каң-оол.

И.Д. ООРЖАК, А.С. Пушкин аттыг ном саңының редактору.
Чурукту маадырның архивинден алган.
“Шын” №6 2025 чылдың февраль 20