Национал музейниӊ директору Каадыр-оол Бичелдей энциклопедия кылырыныӊ дугайында он чыл бурунгаар бодап турган. Ынчалза-даа ындыг улуг хемчээлдиг ажылды шиитпирлээри белен эвес болган. Тываныӊ Чазаа чүгле 2018 чылда Президент грантыларыныӊ фондузунуӊ – ийи миллион рубль деткимчези-биле ол ажылды уштап-баштап эгелээн.
«Мындыг дуза турбаан болза, энциклопедияны бис он-он чылдар дургузунда кылыр турган бис. Ооӊ кадында биске 20-25 хире миллион рубль херек боору чадавас турган. Грантыныӊ ачызында Тываныӊ 170 ажыг эртемденнери хары угда ажылдап эгелээн» – деп, Каадыр-оол Алексеевич чугаалаан.
Бурунгу болгаш амгы Тываныӊ төөгүлүг харылзаазын көргүзери-биле «Урянхай – Тыва энциклопедия» деп адаан. Чүге дизе «Тыва» биле «Тува» деп аттар 1921 чылда баштайгы Үндезин хоойлуну тургускан соонда, бадылаттынган. А ооӊ мурнунда төөгү документилеринде-даа, анаа чугаа-даа кырынга Урянхай чер, Урянхайский край деп турган.
Энциклопедияны үш томнуг кылыр деп турза-даа, Президент фондузунуӊ негелдези ёзугаар ийи томнуг кылдыр кызырган. Тыва Арат Республиканыӊ үндезилеттингениниӊ 100 чылынга уткуштур энциклопедияны бүрүнү-биле үндүрерин планнап турган. Чөптүг чылдагааннар уржуунда ийиги томнуӊ дужаар хуусаазы соӊгаарлай берген.
Республиканыӊ төөгүлүг амыдыралынга хамаарылгалыг – 12 муӊ ажыг сөстүг «Сөстүк» – «Словник» – энциклопедия кылырынга идиг берген.
«Даӊзыда кирген шупту терминнерге энциклопедияныӊ тайылбырларын бижиир» – деп, Каадыр-оол Алексеевич тодараткан. «Сөстүктүӊ» чырыкче үнген соонда, ийи чыл эрткенде, ылавылаарга, 2019 чылда энциклопедияныӊ бирги тому-биле ажылдап эгелээн. Бирги том 664 арынныг, ында 2 муӊ ажыг чүүлдерни тайылбырлаан.
📢АЛЫС ҮНДЕЗИН МЕДЭЭЛЕРГЕ ДАЯНГАН
Тайылбырлыг улуг номнуӊ ужур-дузазыныӊ дугайында профессор, төөгү эртемнериниӊ доктору Зоя Доржу бодунуӊ көрүжүн илереткен.
– Бо энциклопедияны студентилер чүгле немелде пособие кылдыр ажыглап болур. А биске, төөгүчүлерге, ол херек кырында тайылбыр бижээн авторнуӊ бодунуӊ үзел-көрүжү болур. Кандыг-бир болуушкунну, азы кайы-бир кижиниӊ, ооӊ ажыл-херээниӊ дугайында долузу-биле көргүзерде, бис эртем-шинчилели – монографияларга болгаш алыс үндезин медээлерге даянып турар бис. Чоннуӊ хөй кезиинге «Урянхай – Тыва энциклопедия» аажок улуг ажыл болуру чугаажок. Тывада бир дугаар энциклопедияны кылып турары безин, эртемге болгаш ниитилелге бурунгаар депшилге-дир – дээн.
📢ДЕМНИГ АЖЫЛЫН УДАВАС ДООЗАР
Энциклопедиялар тургузар талазы-биле Башкир Республика арга-дуржулгалыг болган. А Тываныӊ эртемденнери ооӊ мурнунда ындыг ажыл кылбайн турган төлээде, Башкирияныӊ Энциклопедия институдундан эртемден коллегаларын сүмелекчи кылдыр чалап алган.
«Урянхай – Тыва энциклопедияны» ажылыныӊ солун болгаш чамдыкта нарын апаар чүүлү, орус дылда сөстер-биле чергелештир, тыва дылдыӊ – «Өө,Үү, Ңң» деп онзагай үннерлиг сөстерин бижиири дээрзин башкир сүмелекчилер айыткан.
«Чамдык хоорайларныӊ азы суурларныӊ аттарын, литературлуг тыва дылга болгаш чоннуӊ адап чаӊчыга бергени-биле катай бижиири чугула. Чижээ, Шагонар деп хоорай-дыр, тыва дылда Шагаан-Арыг деп адын скобка иштинге киир бижип турар бис» – деп, Ульяна Бичелдей, религиоведение доктору тайылбырлаан.
Президентиниӊ грант фондузунуӊ графиги ёзугаар энциклопедияныӊ ийиги томун бо чылдыӊ декабрь төнчүзүнде чырыкче үндүрер ужурлуг. Эртемденнер «С – Ч» деп үжүктүг сөстерни дооскаш, «Х – Ч» деп үжүктүг сөстерде келген.
Ийиги томда кирген чамдык солун чүүлдерни эртемден номчаан: «Чижээ, маӊаа Черниговцева Клавдия деп херээжен кижи чурттап чораан. Ол Орлов губерниязынга төрүттүнген, оон Тываже көжүп чедип келген. Кайы оранчок черге төрүттүнген кижи-дир. А ол маӊаа чедип келгеш, Тываныӊ библиотека ажыл-херээн ылап үндезилеп тургузарынга үлүүн киирген-дир. База бир Чернеевич Николай деп дворянин, алдын үлетпүржүзү кижи чораан. Ол Тываныӊ Салчак кожуунунга кара туразы-биле чедип келгеш, аӊаа чер хөлезилеп алгаш, ажылдап турган Шелепен деп орус кижини ойладыпкаш, ооӊ хөлезилиг черин эжелеп алган болуп турар».
Номнуӊ ийиги томунче кирер сөс бүрүзүн методиктиг негелде ёзугаар шыӊгыы хынап турар. Редакторлар хынаан соонда, тайылбыр бүрүзүн ээлчештир база катап номчуп турар.
«Урянхай – Тыва энциклопедияныӊ» ийиги томунуӊ ажылы адакталган. Удавас парладырынга белеткеп эгелээрин дыӊнаткан.
«Тывамедиабөлүк» информастыг агентилелиниң медээлеринден
Р. ДЕМЧИК белеткээн.
#Урянай_тываэнциклопедия #Президентиниңгрантфондузу #Каадыр_оолбичелдей #Тыва #Тува #Шынсолун #Тывадыл #Тывамедээ #Tuva #Shyntuva