«Бис хоорай, суурларывысты амгы үеге дүүштүр эде чаартыр ужурлуг бис. Ону кылып тургаш, оларның боттарының төөгүлүг өнчүзүн болгаш арнын өскертпес, хевээр арттырып каары чугула. Хоорай хүрээлеңиниң чаартылгазын чорудуп тура, тудугнуң чаа технологияларын болгаш материалдарын киириштирип, архитектураның сөөлгү чаартылгалыг шиитпирлерин, чурагайлыг технологияларны социал объектилерге, хөй-ниити транспортунга болгаш коммунал ажыл-агыйга ажыглаар ужурлуг бис”.
В.В. ПУТИН.
Ада-чурттуң Улуг дайыны. 1941–45 чч. Тыва Арат Республика ССРЭ-ниң составынче безин кирбээн, бот-догуннаан аңгы күрүне турган үезинде совет шеригге 1941 чылдың июньдан 1944 чылдың октябрьга чедир беш эшелон ачы-дузаны, 50 муң дайынчы аъттарны, 650 муң баш шээр малды фронтуже чоруткан. Совет шеригге 52 муң хаакты, 12 муң алгы-кештен кылган негей тоннары, 19 муң хол-хаптарын, 16 муң кидис идиктерни, 70 тонна дүктү, 400 тонна эътти, ары чигирин, балык аймаан, эм оъттарны тонна-тонназы-биле чорудуп турган.
Совет Чагырганың айтыышкыны-биле республиканың алдын курлавырын бүрүнү-биле фронтуже дамчыткан. Ниитизи-биле ТАР-ның 1941–44 чылдарда фронтуга дузазының түңү 70 ажыг сая рубльга деңнежир.
Эрткен үениң төөгүзүн үнелеп, ону утпас дээш, Кызыл кош тураскаалын 2019 чылда Россияның шериг төөгүзүнүң хөй-ниити организациязының даргазы Владимир Ростиславович Мединскийниң удуртулгазы-биле биче буурай тыва чоннуң Ада-чурттуң Улуг дайынынга киирген үнелеттинмес кайгамчык улуг үлүг-хуузун болгаш маадырлыг чоруун мөңгежидип тургускан.
2019 чылда тургускан кызыл кош тураскаалының чаагайжыттынган девискээри хөй кижиниң дыштаныр ынак черлериниң бирээзи апарган. Ооң чанында улус дыштанырынга эптиг сандайлардан эгелээш, ол чоок-кавыда 14 ховар ыяш – ак-көк шивилерни тараан. Ылаңгыя чайгы үеде ону долгандыр айыраң чечектер частып келгенде, баарга, онза-ла. Арыг-силиг девискээрге келген улус эрткен болгаш амгы үени деңнеп, российжи чоннуң быжыг деминиң ачызында кадыг-берге үелерни чон шыдажып, тиилелгелиг чурттап эртип турарын катап база сагындыра бээри чөп. Кажан шак ындыг улуг ужур-утка сиңген тураскаалдар турда, келир үениң салгалдары төөгүзүн утпас. Ону кадагалап, үнелеп билир болур.
Шак ол тураскаалды РФ-тиң Президентизи Владимир Путинниң эгелээни “Таарымчалыг хоорай хүрээлеңин хевирлээри” федералдыг төлевилел ачызында тутканын сагындырары артык эвес. Чүгле ол эвес, а сөөлгү беш чылда Тывага 145 хөй-ниити девискээрлерин чаартып кылган.
Сорунза МОНГУШ.
Чуруктарны интернеттен алган.
«Шын» №6 2024 чылдың январь 27
