2025 чылдың март айда Өвүрнүң төп эмнелгезиниң “ажы-төлү” тускай эртем-билигни чедип алгаш, эмнелге шугумунда ажылдап чоруур эмнелге ажылдакчыларын “Эмчилер династиязы” деп номинацияга шаңнап, хөрек демдектерин, шынзылгаларны болгаш өртектиг белектерни тывыскан. Аңаа ниитизи-биле 7 хире өг-бүлелерни шаңнаан.
Оларның аразында Тывада база бир буянныг ие Майя Тюлюшевна Сат-биле ужуражыр аас-кежиктиг болдум. Ооң оглу Артыш Сат Чөөн-Хемчиктиң кожууннар аразының медицина төвүнүң анестезиолог эмчизи 2020 чылда 1 хар ажып турар чаш уругну клиниктиг өлүмден камгалап каан. Ол 2021 чылда кадык камгалал адырының “Буянныг чүрек” деп ТР-ниң күрүне шаңналының лауреады болган. Оглунуң дугайында буянныг ие мынчаар чугаалаар: “Оглум 5 харлапкаш, согур-шөйүндүзүн кестирген соонда, “бо аарып турар черимни аарбас кылдыр сыкыртыптар эмчи болур мен, авай” деп чугаалап турган. Ол-ла хевээр улгаткыже оглумнуң күзели өскерилбээн. Школа доозуп тургаш, биология, химия эртемнерин аажок сонуургап, белеткенген кижи. Ынчаар-ла бодунуң күзелин чедип алган, амгы үеде Чадаанада анестезиолог эмчи болуп ажылдап чоруур”.
Майя Тюлюшевна Хирлиг-оол Сандан-оолович-биле чурттааш, 3 оолдуг болганнар. Оларның улуу үстүнде чугаалаанывыс эмчи оол. Ийи дугаары шагдаалап чоруур, а үшкүзү хууда сайгарлыкчы. Улуг оглу авазының соон салгап эмчи болганынга буянныг ие аажок чоргаарланып чоруур. Ажы-төлүнден аңгыда, уйнуктарынга база эмчи мергежилиниң эки, буянныг талаларын таныштырып, бо мергежилди шилип алыры-биле суртаал ажылын чорудуп чоруур. Ооң ол ажылы хилис барбаан. Ийи дугаар оглунуң 11 класс доозуп турар уруу база эмчи болур күзели-биле чогуур эртемнерни шилип алган шылгалдаларда белеткенип турар. “Эмчилер династиязы” деп шаңнал Майя Саттың хей-аъдын көдүрүп, улам-на чалгынналдырып, уйнуктарынга эмчи болур күзелди оттурар чүткүлүн күштелдирген.
Ооң төрел аймаанда эмнелге шугумунда ажылдап чоруурлар эвээш эвес. Кады төрээн угбазының эмчи сестразы болганы база мергежил шилип алырынга дуза болган. Ол ышкаш даайының уруу Вера Доржукай база деткип, чагыг-сөзүн берип чораан. Ол РФ-тиң алдарлыг эмчизи деп хүндүлүг атка чедир ажылдаан.
Майя Тюлюшевна боду 1961 чылда Торгалыг сумузунга 10 уругнуң 9 дугаары болуп төрүттүнген. Школаны доозуп турда авазы хенертен аарый берген. Аарыг авазын көргеш, “дүрген өөренип алгаш, авамны эмнеп, сыкыртыр кижи болуйн” деп бодалдар аңаа төрүттүнүп келген. Шак ындыг сорулга-биле Кызылдың эмчи училищезинче фельдшер кылдыр өөренип кирип алган. Ону дооскаш, акушер кылдыр база өөренген. Хуваалда ёзугаар чаңгыскурсчузу-биле Өвүр кожууннуң төвү Хандагайтыга 19 харлыында ажылдап чеде берген. Аңаа ажылдап тургаш, өөнүң ээзинге дужуп, олчаан амдыгаа чедир ында ажылдап, чурттап чоруур.
“Өвүрге чаа келгенимде акушерлер чок. Чаңгыскурсчум-биле келгеш, бирээвис хүлээп алыышкын кабинединге, өскевис чыдар талазынга ажылдай берген бис. Ынчан училищеге башкыларывыс дендии шыырак өөредир. Дооскан соонда, ай дургузунда башкыларывыс келгеш база өөредип турду. Чүгле божуур кижи кээрге, бисти кыйгыртып турган үелер база бар. Амгы үеде медицинаның сайзырап турарын магадаар-дыр мен. Ынчан амгы дег, Кызылче божуур улусту чедирип турбас, үе бөдүүн турган” – деп, акушер чугаалаан.
Чаңгыскурсчузу Өвүрге 2 чыл ажылдааш, өг-бүлезиниң аайы-биле Шагаан-Арыгже көжүп чорупкан, а Майя Сат 1982 чылда өгленгеш, Өвүрге-ле ажылдап, чурттап арткан. 1983 чылда акушерниң дун оглу төрүттүнген.
1988 чылда чаа божудулга бажыңы ажыттынган. Ооң соонда орус улуг эмчи келгеш, божуур-бажыңның иштинге арыгланыр чер биле ванна кылдырып каан. Божуур дээш келген херээжен кижи бүрүзүн чундургаш чыттырып турган. Ол өвүржүлерге канчаар-даа аажок улуг өөрүшкү болган дээрзин Майя Сат демдеглээн.
1999 чылдан тура Майя Сат ол-ла кожууннуң херээженнер консультациязында эмчи Ульяна Куулар-биле кады амдыгаа чедир ажылдап чоруурлар. Бо эмчи-биле үр үеде ажылдап чоруурунга ол аажок өөрүүр: “Кады 26 чыл иштинде ажылдап чоруур бис. Сактырымга-ла чоокта чаа ажылдап эгелээн дег бис. Чылдар эрткени билдинмес-тир. Ооң мурнунда эмчилер 2–3 чыл ажылдааш, чоруй баар турган. Перинаталдыг төптен кыска хуусаа дургузунда аңгы-аңгы эмчилер кээп, чоруп-ла турар. Ынчаар эмчилер солчурга, берге-ле чүве”. Ульяна Куулар кончуг шыырак эмчи дээрзин ол чугаалаан. УЗИ-ни боду көрүптер, дээди категорияның эмчизи ажылдап келгенден бээр ук кожуунга чаштарның өлүп-хораар чоруу турбаан дээрзин онзалап демдеглээн. Ол ышкаш бодунуң хинин кескен уруглары-биле амгы үеде ажылдап чоруурунга Майя Сат аажок чоргаарланыр.
Ынчангы үе биле амгы үени деңнээрге, ылгал канчаар-даа аажок улуг дээрзин хоочун акушер сактып чугаалаан: “Ынчан божуур кижи саны хөй турган. Эмчи хайгааралынга турбайн-даа чиигеп турганнар бар. Манту салыр кылдыр кожуун төвүнүң эмчилерин девискээр аайынче хуваап каар. Бир девискээрже албан бир дуржулгалыг, бир аныяк эмчи ажылдакчызы чоруур. Улуу аныяан өөретсин дээни ол”.
Акушер боду Бора-Шай девискээрин харыылап турган. Чаңгыс-даа аал эрттирбейн, өг-бүрүзүнүң ажы-төлүн тарып, сааттыг иелерни божудуп чораанын сактып чугаалады: “Ынчан сааттыг кижини божуткаш, кадыының байдалы эки болза, аалынга арттырып кааш чоруй баар турган. Беш дугаар хонуунда БЦЖ-зин салып, иешкилерниң кадык байдалын хайгаарап чедер. Бодап келирге, элдеп үелер чүве. Ам ындыг чүүл кылыр хамаанчок, кожуун төвүнге безин кижи божутпас, албан Перинаталдыг төпче чорудар апарган”.
Аалдар кезип, мантулар салып чорааш, машина-техника үрелир, дугуй уштуна бээр таварылгалар база тургулаан дээрзин ол демдеглээн. Ынчан чаа төрүттүнген уругга БЦЖ-ни албан акушер кижи салыр турган. Чаа доозуп келген уруглар өөредири база бир солун дээрзин ол чугаалаан: “Божаан кижи көрбээн уруглар канчап-даа турар. “Дүктүг чүве бакылап олур, көрүңерем, эмчи” деп элдепсинер. Келгеш көөрге, чаш уругнуң дүккүр кара бажы үнүп олурар болур. Бир кижи божуптарга, улаштыр-ла өскези чиигей бээр үелер турган. Ам ол өөредип турган кыстарым 50 хар ашканнар”.
Амгы үеде кымның, кажан чиигээрин санааш, планнап каар апарганын кончуг эки деп хоочун акушер санаар. Ынчан учетка турбайн чиигептери нарын айтырыг эвес турган. Бо үеде 12 дугаар неделяга чедир эмчи хайгааралынга туруп алырга, сааттыг кижиниң бодунга эки, күрүне акша-төгерикти-даа санап бээр апарганын кончуг эки деп ол санаар.
Майя Сат чырыдыышкын, тайылбыр ажылын Өвүр кожуунда эки чорудуп турар. Ол “Хуулгаазын манаашкында” деп клубту ажыткаш, ном саңының ажылдакчылары-биле кады ажылдап, аныяктарга, чиигээр иелерге тайылбыр ажылын аңгы-аңгы хевирлерге чорудуп келген. Клубтуң ажылын хүлээткен соонда, ооң ажылы турупканын ол хараадал-биле чугаалады. Ындыг-даа болза, Майя Сат календарьда бар иштиглер, кадыкшыл хүннери дээн ышкаш байырлалдарны көрүп алгаш, аңгы-аңгы специалистерни чалап, бодунуң хуузунда база тайылбыр ажылын чорутпушаан хевээр.
Акушерниң назы-хары улгатса-даа, ол биеэги дег идепкейжи соруун салбайн, ажылдап чорууру херээженнер консультациязының ат-алдарын алдаржыдып, мөөрейлерге киришкеш, шаңналдыг черлерни ап чоруур. 2024 чылда Өвүр кожууннуң төп эмнелгези “СФО-нуң регионнарының аразынга акушер-гинекология талазы-биле эң тергиин медицина албан чери” деп мөөрейге киришкеш, чонга бедик шынарлыг эмчи дузазын чедирип чорууру дээш “Бирги деңнелдиң эң тергиин херээженнер консультациязы” деп номинацияга 1-ги черге төлептиг болган. 2022 чылда ол-ла мөөрейге, ол-ла номинацияга Өвүрнүң херээженнер консультациязы 3-кү черни алган.
Майя Тюлюшевнаның ажылдап чоруур үезинде алган шаңнал-макталдары санаттынмас.
Ооң эң-не улуг шаңналдарынга бо чылын “РФ-тиң кадык камгалалының тергиини” деп хүндүлүг атты алганы, “медицина адырынга шынчы ажылы”
база үстүнде чугаалаанывыс “Эмчилер династиязы” деп шаңналдары хамааржыр.
Чыжыргана СААЯ.
Чуруктарны маадырның архивинден алган.
«Шын» №16 2025 чылдың май 1