Ыттар..., а тайгаларда аңнар...

Сөөлгү үеде чүгле Тывада эвес, а бүгү Россияда ыттар дыка-ла көвүдээн. Ыттарны өлүрүп болбас, оларны азыраар, төрүтпес болгаш төрүвес кылдыр чазаар, хостуг салып чорудар дээш-ле чугаа-соот солун-сеткүүлдерде-даа, радио-телевидениеде-даа көвүктелип турар-дыр. Тояанчы ыттарны өлүрүп болбас дээрзин бистиң күрүнениң хоойлү-дүрүмүнде быжыглап каан чүве бооп-тур оң.

Чурттакчы чон бодунуң бодалдарын социал четкилерге илередип турары билдингир-ле болгай. Мен база ол четкилерже кирип, кижилерниң сагыш-сеткили, санал-оналы кандыг ирги деп сонуургаар кижи мен. Тываның хоорай, суурларында бөлүк-бөлүк маңнажып турар тояанчы ыттар дугайында база сонуургадым. Кызыл хоорайда “Хатико”, “Уют” деп тояанчы ыттар тудар, азыраар организациялар бар чүве-дир. Чүгле “Хатико” деп организация 2021 чылда 2 муң ажыг ыттарны туткаш, төрүвес кылдыр акталааш, деңгел киир азырааш, чамдыызынга ээлерни тыпкан, өскелерин хостуг салып чорудупкан деп бижээн чорду. Бир кыс ыт чаңгыс төрүүрде, 3-тен эвээш эвес эниктерлиг боор чүве-ле болгай. Оларның хөй кезии тояанчы ыттар апаар. Тывага ыттар чүгле 2021 чылда 563 кижиже, оларның аразында 241 ажы-төлче халдаан. Бо дээрге ыттарга кижилер ызыртканының элээн аар, эмнелге черлеринде бүрүткеткен таварылгалары боору чугаажок.

Ыттарның санын кызырып, өлүрүп болбазын чамдык кижилер дириг амытаннарга чаагай сеткилдиг хамаарылга деп турар. Дириг амытаннарга ындыг-ла чаагай сеткилдиг хамаарылгалыг чүве болза, тайга-таңдызында боттарының дужунда оъттап чоруур элик-хүлбүс дээш өске-даа аңнарны аңнаарын, дорту-биле чугаалаарга, өлүрерин чүге чөпшээреп кааныл? “Аңчылар ниитилели” деп адаарывыс аңчылар организациязы бар, ооң кежигүннеринге аң-мең адып-боолаар ок-боону чөпшээреп каан.

Күрүнениң хоойлу-дүрүмү чамдык таварылгаларда чиктиг-даа боорун чурттап эрткен назынымда көрүп чор мен. Эзириктер сергедир черлерни хаап каапкаш, эзирик кижилерни эмнелгелерге аппарып сергедир хоойлуну хоойлужудулга органнары хүлээп алды. Ындыг хоойлунуң уржуунда эмнелгелерге эзириктер-биле байдал кандыг туржук! Ам харын эзириктер сергедир черлерни катап ажыдып эгелээн, ында эмчи-домчу кижилерни тургускан, эзириктер сергедир талазы-биле байдал чүгээртеди.

Ыттарның санын кандыг-бир арга-биле эвээжетпейн, оларны азырааш, акталааш, салып чорудуп-ла турар болза, бистиң хоорай-суурларывыска кижи азы ыттар хөй апаарын бодап кээрге, бирде-бирде коргунчуг-даа-дыр.

Кызылда Арбатты көрүңер даан! Чон дыштаныр бо черни ыттар эжелей берген. Оларга кым-даа дегбес... – хоойлуда ону хоруп каан.

/ Олег ЧАГЖИИР. Кызыл хоорай.