Үжен үштүң түрлүг соруун тудуп...

Чогаалчы дылдың эдилекчизи болганда, бүгү делегейниң төрээн дыл хүнүнде оларның бодалын сонуургап көрээлиңер. Совет үе биле амгы шагда чогаалдың уг-шиин, сайзыралын деңнеп болур ССРЭ-ниң Чогаалчылар эвилелиниң 33 кежигүнүнүң бирээзи Артык Ховалыгның сактыышкынын бараалгаттывыс.

Россия Федерациязының культуразының алдарлыг ажылдакчызы А. Ховалыг тыва херээжен чогаалчылардан ССРЭ-ниң Чогаалчылар эвилелиниң чаңгыс кежигүнү болуп турарын төөгү херечилеп турар. Чогаалчылар белеткелинге үлүүн киирген Тываның херээжен чогаалчылар ассоциациязы бо чылын 35 харлап турары база онзагай. Чеже-чеже аттарны ол ажытпаан дээр. Тыва литератураның, дылдың сайзыралынга ооң киирген үлүг-хуузу улуг.

Тываның улустуң чогаалчылары Черлиг-оол Куулар, Николай Куулар, Артык Ховалыг чогаал шинчээчилери деп эртем шинчилелдеринде айыткан. Олар ийи чүс чыл аразының дириг херечилери, бистиң аравыста дагдыныкчылар болуп, чараш чогаалдары-биле чонну өөртүп чорууру кайгамчык.

– ССРЭ-ниң Чогаалчылар эвилелиниң кежигүнүнге канчаар киргениңерни чугаалап көрүңерем, Артык Хөм-Отуковна.

– Семинарларга киришкеш, улуг чогаалчылардан кежигүнге кирип болур деп дагдынылга алыр. Мен хуралдарга киришпээн-даа болзумза, төп сеткүүлдерге, солуннарга парладып, Бүгү-эвилел радиозунга мээң шүлүктерим дамчыттынып турганы-биле, орук ажык болган. Ол үеде “Чалгын”, “Дөрт хайыра” деп ийи номнуг турган мен.

ССРЭ-ниң Чогаалчылар эвилелиниң кежигүннери турган Екатерина Танова, Мария Хадаханэ, Салим Сүрүң-оол чаа эгелеп чоруур кижини, мени, деткээнинге өөрүп четтириишкиним төнчү чок. Улуг күрүнениң чогаалчылар хүрээлеңинге бактаап турган төөгүвүстү эртемденнер бижип кааны солун-дур. ССРЭ-ниң херээжен чогаалчыларының Москвага болган съездизиниң делегады болганым база төөгү. Россияның Чогаалчылар эвилелиниң кежигүнүнге хөй аныяктарны киирип деткиир аныяк чогаалчылар эвилелдерин ынчангаш тургускан.

– Ол үеге бодаарга, чогаалдың амгы байдалы кандыг деп үнелээр силер?

– Ынчан национал чогаалчыларның ажылдарын орус дылче хөй очулдуруп турган. Чогаал сеткүүлдери, ном үндүрер черлер хөй, ном тиражы сая ажыг турган болза, ам оларның саны кызырылган. Россия иштинде тираж беш муң деп бижип турар. Ном үндүрүлгези, ону тарадыры авторнуң хууда херээ апарган дээрзин Күрүне Думазынга чугаалажып турду. Очулга айтырыын орта база көдүрген.

Тыва чогаал бодунуң шаа-биле сайзырап турар. Орус дылче очулга ажылы, Россияның Чогаалчылар эвилели-биле харылзааны тудуп эгелээн соонда, идепкейжээн. Бо бүгү ажылдар Борис Константинович Балчий-оолдуң идепкейи-биле кылдынып турар. Билет солчулгазын чорудуп, Тываже очулдурукчуларны чалап, Москвада өске-даа нация чогаалчылар-биле харылзааны тудуп турар. Чон дээш, чогаал дээш ажылдаар кижи ындыг.

Делегейниң төрээн дыл хүнү-биле Москвада тыва чогаалчылар байыр чедирип, дылга, чогаалга хамаарышкан салдынган сорулгалар күүсеттинзин деп йөрээдивис. Ол-бо бөлүк деп ылгаашкын чокка, шупту эптиг-демниг болзун деп күзеп орар өгбелер бис.

Эрткен үениң дуржулгазын сактып, чогаадыкчы кады ажылдажылганы күштелдиреринче эргелеп-башкарар даргалар сагыш салып, дузалап турар кылдыр билиндирер ажылды эгелээр-ле.

Тыва бижиктиң 95 чылы-биле дылды сайзырадырынга үлүг-хуузун киирген эртемденнерге, башкыларга, чогаалчыларга, ном үндүрер черниң ажылдакчыларынга, сөстүң тудукчузу чонумга байыр чедирип, эң экини күзедим. Төрээн дылывыска ном, солун-сеткүүл үнүп турзун. Өгбелерниң ыдык дылы мөңгеде хөгжүп-ле турзун.

Бистиң корр.
Чурукту авторнуң архивинден алган.
“Шын” №6 2025 чылдың февраль 20