Солуттунмас кижилер турбас деп чугаа бар. Ынчалза-даа онзагай болгаш катаптаттынмас кижилер тургулаар: олар чүгле чоок улузунуң эвес, дыка хөй кижиниң азы аңаа чаңгыс-даа катап душ бооп таварышкан кижиниң чүрээнде сактыышкын болуп арткан. Шак ындыг ховар улузувустуң бирээзи – тыва прокуратураның хоочуну Зоя Тырышпаевна Ооржак. Ооң ады-биле кудумчуну адаан, З.Т. Ооржак аттыг стипендияны школачыларга чылдың-на тыпсып турар. Ол дириг чораан болза, бо чылын 70 харлаар турган.
САЛЫМДАН ОЙЛААР ЭВЕС
1953 чылдың март 7-де Барыын-Хемчик кожууннуң Ак деп черге Тырышпай Дондукович биле Байыр Албанчыевна Сарыгларларның өг-бүлезинге кыс уруг төрүттүнген. Ол үениң аяны-биле уруун Зоя («чуртталга» дээн уткалыг) деп адап алганнар. Бичии кыстың амыдыралы амыр эвес эрткен-даа болза, ында ачы-буян болгаш шынчы чорук сиңниккен. Зоя дөрт харлыг турда, авазы чок апарган, оон бээр-ле уругну кырган-авазы кижизидип өстүрген. 1967 чылда Кызыл-Мажалыктың 8 чылдыг школазын дооскан.
– Авам эки өөренип турган болгаш, Кызылдың 2 дугаар ортумак школазынга өөредилгезин уламчылаан. Чүге дээрге ол школаже эң тергиин дээн өөреникчилерни хүлээп ап турган. Шагда авамның чугаазы-биле алырга, ооң чаңгыс классчыларынга күрүнениң албан чериниң хоочуну, политолог, философ Владимир Баринович Багай-оол, алдарлыг журналист, культураның хоочуну Анатолий Сергеевич Серен, Тываның улустуң артизи база Россияның алдарлыг артизи Алексей Кара-оолович Ооржак, композитор Игорь Бадыраа, эмчилер Валерий Самбылдаевич Ховалыг, Лариса Чадамбаевна Спиридонова, Мария Демчиковна Монгуш, Надежда Айыр-Санааевна Ооржак, тус черниң Парламентизиниң депутады Таисия Болустаевна болгаш өскелерни-даа хамаарыштырып болур. Ооң клазынга шак ындыг шыырак кижилер чыглы берген турган. Авам база эмчи болур күзелдиг турган. Ол Томскунуң эмчи университединче дужаап киргеш, 2 чыл өөренген – деп, Зоя Тырышпаевнаң бичии уруу Чойган Мөңге-Далай сагынды. – Ынчалза-даа өскүс кижээ акша-төгерик чедишпестеп, өөредилгезин уламчылаар арга чок апарган. Ажылдап эгелээ-ле, дораанна Барыын-Хемчик кожуунда комсомол комитединиң салбыр эргелекчизи апарган.
Аныяк кыс каяа ажылдаваан дээр! Партия кайнаар чорудар-дыр, комсомолчу кыс ынаар ажылдап кириптер. Зоя Ооржактың албан-ажыл даңзызында кожууннуң күүседикчи комитединиң социал хандырылгазы, ХБАБ салбырының удуртукчузу, СЭКП-ниң Барыын-Хемчик кожуунда херээженнер аразында салбырының эргелекчизи, кожууннуң күүседикчи комитединиң секретары, депутаттар Совединиң оралакчызы дээш оон-даа өске. ССРЭ дүшкен соонда, улуг чурттуң салым-чолу база өскерилген. Партия кайда-даа чок, ынчалза-даа кижилер хевээр арткан. Шак ол үеде З.Т. Ооржак Красноярскының күрүне университединиң юридиктиг факультединче өөренип кирген. 1993 чылдың март айда Барыын-Хемчик кожууннуң прокуратуразынга ажылдап эгелээн.
– 23 харлыымда прокуратураже ажылдап кирдим. Биске, аныяк ажылдакчыларга, Зоя Тырышпаевна эң хүндүткелдиг кижи турган – деп, Кызыл хоорайның шүүгү чериниң шииткекчизи Елена Монгуш чугаалады. – Ол үе берге турган, 90 чылдарның кайы хире берге турганын амгы шагның аныяктары билбес бооп чадавас. Шалың, пенсия, дузаламчы акшаларны ай-айы-биле бербейн турган. А прокуратура, ооң иштинде Зоя Тырышпаевна, Барыын-Хемчик кожуунга болгаш Ак-Довурак хоорайга хоойлу-дүрүмнү шыңгыы сагып, ону күүседип боттандырарынга улуг ажылды чорудуп келгеннер.
Елена Анай-ооловнаның чугаазы-биле алырга, ооң албан ажылынга 35 чылдан хөй депшилгези дээрге Зоя Тырышпаевнаның ачы-хавыяазы болур. Елена 1996 чылдың февральда Барыын-Хемчик кожуунга прокурорнуң дузалакчызы болуп ажылдап келгенде, З.Т. Ооржак партия албан черлеринге элээн ажылдап каапкан, арга-дуржулгалыг кижи. Прокурорнуң улуг дузалакчызы, прокуратураны ниитизи-биле хайгаарап, харагалзап турган. Кысказы-биле алырга, ук кожуунда эрге-чагырга черлериниң хоойлу-дүрүм-биле ажылын шыңгыы хайгааралга ап, хынап келген. Өскерилгелерлиг 90 чылдарда ол амыр эвес ажыл дээрзи билдингир.
— Мээң сагыш-сеткилимде Зоя Тырышпаевна кончуг шынчы болгаш быжыг туруштуг кижи болуп артып калган, мени ол бергелерге кажан-даа дүжүп бербес кылдыр өөреткен. Прокуратура ажылы дыка нарын, берге. Шупту чүүлдү октапкаш, чоруй барыксаар үелер тургулаан. Дүштеки-даа, кежээки-даа чем чокка ажылдаар ужурга таваржы бээр бис. Ынчалза-даа Зоя Тырышпаевнаның бисти деткиптер чагыг-сөзү-даа, изиг шайы-даа кезээде турар кижи. Үүле-салым чеже-даа өскерлир болза, сорулгаларынга албан чедерин, чонга эвилең-ээлдек болурун, берге байдалга таварышкан кижилерге кезээде дузалажырын, кижи деп атты бедик тударын ол чагып чораан.
1998 чылда З.Т. Ооржакка «РФ-тиң прокуратуразының тергиин ажылдакчызы» деп хүндүлүг атты тывыскан, «РФ-тиң прокуратуразының хүндүлүг ажылдакчызы» деп хөрек демдээ-биле шаңнаткан.
2000 чылда Москвага РФ-тиң Чиңгине прокуратуразының коллегия хуралынга бистиң республиканы ооң төлээлеп чорааны безин хөйнү чугаалап турар.
ЮРИСТЕРНИҢ ЫЗЫГУУР САЛГАЛЫ
— Чаңгыс өг-бүледен ынча хөй юристер кайыын келгенил?
— Чайгаар-ла болган – деп, Зоя Тырышпаевнаның уруглары харыылаар.
Өөнүң ээзи Чаш-оол Санааевич Ооржак – милицияның хоочуну, халажылгада подполковник. Улуг уруу Долаана Арын-ооловна –подполковник, ИХЯ эргелелиниң миграция талазы-биле харыылаар салбырының даргазы болуп, үр чылдарда ажылдап келген. Бичии уруу Чойган Чаш-ооловна Мөңге-Далайның баштайгы эртеми – инженер, ынчалза-даа 5 чыл болганда, ада-иезиниң изин истээр дээн күзел-биле юрист талазынче дужаап кирген. Амгы үеде Кызыл хоорайда шүүгү черинде шииткекчи болуп ажылдап чоруур. Уругларындан чүгле ортун уруу өске мергежилдиг болган, Байлак Чаш-ооловна Тыва Республиканың Чазааның чанында Тываның гуманитарлыг болгаш социал-экономиктиг тускай шинчилелдер институдунда дыл секторунуң эргелекчизи. Зоя Тырышпаевнаның күдээлери база эрге-хоойлу камгалаар албан черлеринде ажылдакчылар, юристер болуп ажылдап чоруур. Кырган-авазы, кырган-ачазының оруун уйнуктары база уламчылап чоруп орар.
— Новосибирскиге Байлак угбам эртем адының кандидат чадазын камгалап турарын, аас-кежии бооп, ававыс дыңнап, билип четтигипкен турган. Каш хонганда, ол чок апарган. Ол дээрге 2002 чылдың декабрь үези. Март айда авамның төрүттүнген хүнүнүң мурнунда Барыын-Хемчик кожууннуң хүндүлүг башкылары Делгермаа Конгаровна Монгуш база Валентина Кенденовна Монгуштуң удуртулгазы-биле кудумчуну авамның ады-биле эде адаарын чедип алган. Ук кудумчуга бис төрүттүнүп, өзүп келген бис – деп, Чойган Чаш-ооловна сактып чугаалады. — Кандыг-даа ажыл-херектиң башкарыкчылары, сорук киирикчилери турар, башкыларның дилээнге чоннуң деткимчези дыка улуг болган. Шак ынчаар 2003 чылдың март 27-де кудумчуну эде адаар кылдыр 7 дугаарлыг доктаал үнген. Ооң мурнунда Сельская деп аттыг кудумчу Зоя Тырышпаевна кылдыр өскерилген. Бо кудумчуга Ооржактарның өг-бүлези 1973 чылдың июнь 1-ден эгелеп, 30 чыл чурттаан.
— Кудумчуларны Гагарин, Ленин, Кечил-оол деп адап чаңчыккан болгай бис. А чүге Зоя Ооржак эвес, а Зоя Тырышпаевна деп адаан ирги?
— Сээң аваң дээрге кожууннуң эң хүндүлүг кижизи, шупту чон ону Зоя Тырышпаевна деп адап чаңчыккан. Ынчангаш шак ынчаар адаттынган дээрзин авамның эжи Делгермаа Конгаровна меңээ ынчаар тайылбырлаан – деп, Чойган Мөңге-Далай чугаалады.
Тывада адазының ады-биле кижини адаары дээрге улуг хүндүткел.
ТЫВАДА ШКОЛАЧЫЛАРГА ЧЫЛДЫҢ БЭЭР СТИПЕНДИЯ
— Зоя Тырышпаевна – даайымның өөнүң ишти. Кайгамчык эки кижи чораан, мени ол хөй-ле чүүлдерге өөреткен. Кажан-даа кижилерни кончувас. Оюн-баштак аайы-биле күш-ажылга өөредип-кижизидип чораан. Кандыг-даа ажылды бис-биле деңге кылыр кижи – деп, Людмила Ооржак сактып чугаалады.
Чүгле бодунуң ажы-төлүн эвес, а долгандыр турар чаш улусту кезээде өөредип-кижизидип чораан.
— Кудумчуну авамның ады-биле эде адаан соонда, Кызыл-Мажалык школаларының ол кудумчуда чурттап турар тергиин өөреникчилеринге стипендия тыпсырын шиитпирлээн бис. 2003 чылдың сөөлгү коңга байырлалындан тура, 2000 акша түңнүг стипендияны тыпсып эгелээн бис. Чоорту ооң түңү 5000 кылдыр өскен. Бо чаңчыл 20 чыл ишти үргүлчүлеп турар. Стипендияны алыр өөреникчилерни бис эвес, а Кызыл-Мажалыктың 2 школазының башкылар хуралынга шиитпирлеп, шилип турар. Ававыс аравыста чок-даа болза, ооң кижилерге кажан-даа дузалап чоруңар дээн чагыын утпайн, ам-даа уламчылап турар бис – деп, Чойган Чаш-ооловна уламчылады. – Стипендияны бир дугаар алган өөреникчилер школа доосканындан бээр 20 чыл болуп турар. Олар база-ла ажылдай бергеш, кижилерге дузалажып чоруур деп үзел-бодалдыг чурттап чоруурун эскердивис.
— Алган стипендиязын канчаар чарып турган ирги, айтырып сонуургаан силер бе?
— Ийе. Кызыл-Мажалыкта бот-боттарывысты дыка эки билир бис. Мен бодум Кызылда чурттап турар-даа болзумза, чер-чуртумдан медээлерни дыңнап турар мен. Кыс уруглар доозукчу байырлалында платьелер, чамдыктары өөредилге херекселдери дээш оон-даа өске боттарының хереглели-биле чарып турар. Эки өөренирге-ле, үре-түңнелдиг болур дээрзин олар билирлер.
Бо стипендияны 20 чыл иштинде 120 өөреникчи алган. Зоя Тырышпаевнаның чоок улузу бо төлевилелди ам-даа уламчылаар, кижиге өөрүп четтириишкин болгаш сактыышкын болуп артар.
Алдынай САЛЧАК.
Чуруктарны хууда архивтен алган.
"Шын" №41 2023 чылдың июнь 7
