Кызылда республиканың диш эмнелгезиниң кол эмчизи Бежен-оол Торуш "Шын" солуннуң доктаамал номчукчузу. Улуг эмчиге ажылының дугайында айтырыглар салып сонуургап четтивис.
– Шаанда ада-иелеривистиң хүлүмзүрүп алган чуруктарын безин көөрге, маңган ак, бүдүн диштерлиг, амгы үеде улуг улус хамаанчок чаш уругларның безин дижи аарып турар апарган. Чылдагааны чүдел, маңаа хамаарыштыр чүнү чугаалап болур силер?
– Диш кижиниң ниити организминге хамааржыр бир органы болуп турар. Шын чемненип, кадыкшылынга сула шимчээшкинни, кадыының байдалы эки болза, дижиниң байдалы база эки болур.
Бистиң 90 хар ажып турар хоочунувус бар. 1953 чылда чедип келгеш, бир дугаарында Чадаанадан эгелеп ажылдаан. Ол үениң дугайында чугаалап турары-биле алырга, ынчан диш эмчилериниң хөй кылыр ажылы чок турган дээр. Шаанда көдээге ажылдап чораан болгаш, эскерип турарга, тываларның шоолуг дижи аарбас, чүгле берге байдалда аъттан аңдарылган, травма дээш кээр турган деп сактып чугаалаар.
Амгы үеде мен ээлээн ажылдааш, эскерип турарымга, дижи багай улус көвүдеп турар. Каттырарындан эпчоксунар, холу-биле аксын дуглаар, диштериниң өңү база өскерлип каан, дурдуруп каапкан диштери база хөй. Ону үезинде эмчилевеске, түңнели ындыг болур.
– Диш хөй аарбас деп бодаар болза, чүнү канчалза экил?
– Хөй аарып турар дээрге, чемивистен хамааржыр. Чип турар чемивис садыг чемнери болуп турар. Хөй чигирзиг чемнер дишти багай байдалга чедирер. Кижи дижин ыяап-ла ийи катап чуур ужурлуг, эртен база кежээ. Дишти чем мурнунда чуур бе, азы чемненген соонда чуур бе деп мындыг айтырыг бар, ону чамдык эртемденнер чем мурнунда, чамдыктары чем соонда чуңар дээр. А мээң бодалым болза, чем мурнунда чуп алгаш, чемненип каапкаш, аксын суг-биле чайып кааптар. Кижиниң организминде механизмнер турар, аштай бергенде, кылаштаптарга, аас иштинге ижин соктары чыглып кээр, олар чүгле ижинде чем хайындырар эвес, аастың иштин аштап кааптар, ол дээрге организм эки ажылдап турары болур. А чаңгыс черге хүнзедир ажылдап олурар кижиниң аксы кургаар, аксының ишти баксыраар, ынчангаш суг ижер апаар.
Шаанда улус хөй эът чиир, изиг чем чиир турган болгай. Черле бичии кадыг эътти ызырып чиирге, дишти щётка-биле чуп турар ышкаш, арыглап турар боор. Аас иштинге хөй соктар тыптып кээр, аргалыг болза чемненип олургаш, хөй дайнаныр болза эки. Дайнавайн сыырар болзувусса, аас иштинге сок тывылбас, ижинге база аар болуп турар.
– Хуу эмнелгелерде амгы үеде дыңзыг аарып турар дишти туруп каапкаш, демир ээргештиң имплант салып турар. Ам бо күрүне эмнелгелеринде кандыгыл?
– Диштиң аарыының байдалы-биле турар апаар бис, чүге дизе аарыы тарай берзе канчаар. Оон дишти улаштыр кылыр деп айтырыгның аргалары аңгы-аңгы. Сөөлгү үеде кижиниң челюзиниң сөөгүнүң иштинге, дижиниң дазылынче киир ээрип каар мындыг “имплатанция зубов” деп технология бар апарган. Чурттар аайы-биле, фирмалар аайы-биле база аңгы. Маңаа ийи-даа кижиге имплант кылган бис. Ам чүгле ажылдаар черивис арай бичии, кижилер хөй болуп турар. Бо ажылдап олурар эмнелгевис 1948 чылдың бажыңы-дыр. Диш эмнээр бир эмчиге-ле ажыл хүнүнде 10-11 кижи, а диш турар эмчи 16 кижи хүлээп ап турар. Чартык шакта-ла бир диш аараан кижиниң дижин туруп турар болур-дур. Москвада эртем-шинчилел институдунуң санап кааны-биле, бир кижиниң эмнээри ооң мурнунда 20 минута турган болза, ам 37 минута апарган. Эмнеп четтигип болур, чамдыкта үр апаар болза, "Дараазында кээр силер" – деп чугаалаап турар бис.
– Эмчиже оочур дугайында чугаалап көрүңерем?
– Эң эгезинде чурумувус эртенгиниң 8.00 шакта маңаа бижиттирип алгаш, чоруй баргаш, оон ол шагында келир турган. Эрте ап алыйн дээш, 5-6 шакта-ла кээп эгелээрлер. Оон эртен эрте даштыгаа турар кижилер-биле чүү-даа болу бээр айыылдыг дээш, эртенги бижидилгени дүште 1 шакче чылдырыпкан бис. Оон госуслугиниң бижидилгези база бар, аңаа ийи неделя, бир ай бурунгаар бижидилгени ажыдыптарывыска, ийи хире хонгаш, дораан дола бээр болду. Ооң багай чүвези бижиттирип алган улус ол хүнүнде, шагында 30-40 хуу келбейн баар, эмчи манап олуруп бээр, планнары база кылдынмайн баар. Ынчангаш бижидилгени чаңгыс хүн ажыдар апардывыс, чижээ, бо хүн эртенгиниң запизин ажыдыптар бис. Байдал чүгээртей бээр болза, узадып болур бис. Дыңзыг аарып турар улустарның дижин дораан туруп турар бис. 5 эмчи бар, бир эмчиже-ле алды талон. Бир талон эскстренный, үш талон катап кирер аарыг кижилерге. Чаңгыс кижини хүлээп алгаш, соондан аштап-арыглаары база бар, негелде дыка улуг. Келир чылын чаа поликлиника туттуна бээрге, оочур эвээжээр ужурлуг.
– Оочурлавас дээш, мегелинипкеш, эмчиже кирип турар улустар бар бе?
– Чок ындыг таварылга болбайн турар, чүге дизе эмчилер ол кижиниң арын-шырайындан көрүпкеш, дораан билип кааптар.
– Кадрлар талазы-биле кандыгыл?
– 2000 чылдар эгезинде эвээш турган. Шаанда 1971-73 чылдарда соңгаар хоорайга диш эмчилерин доостуруп турган, оон 2009 чылдан эгелеп "зубной врач" деп өөредилге стандардын ап каапкан. Ынчангаш стоматолог эмчи чүгле дээди эртемниг болур. Ам бо сөөлгү үеде өөредилге черлеринче кирерде, "направление", "целевое место" деп чүве чок. Улуг хоорайларда Олимпиадага киришкен өскээртен келген уруглар улуг баллдары-биле дорт кире бээр. Республика бодунга квота арттырып алыр болза эки.
– Бо чоокта болган таварылгада бичии уруг дижин турдургаш чок апарган, ооң дугайында чүнү чугаалап болур силер?
– Барып чораан бис. Аарыг кижини эмнеп турган эмнерни болгаш документилерни көрбедивис, чогуур органнар хавырып апарган болдулар. Ону чугаалаары берге болуп турар.
– Ол хире бичии уругларның диштери боду дүже бээр эвеспе? Эмчилер эм сыкыртырда, айтырар ужурлуг ирги бе?
– Ол дээрге аарыгның көвүдеп турары-дыр. 3 харлыынга чедир шупту чаш диштер турар, оон 6 харлыында бичиилеп солчуп, доктаамал диштер өзер. Дишти турарда, түр үениң азы доктаамал диштерниң кайызы аарый бергенин көөр апаар. Доктаамал диш аарый бээр болза, кызып эмнээр апаар.
– Черле диш турарда, эм сыкыртырда эмчи эмниң пробазын албан кылыр бе?
– Ийе, эмниң пробазын черле кылыр ужурлуг. Аарыг кижиниң карточказында тускай айтырыг долдуруп каан болур ужурлуг терапевт эмчи. Шын эвес база кылдына берип болур. Бичии-ле дозазы улгады бээр болза, айыыл туруп болур. Эмнер талазы-биле чурум шыңгыыраан. Маркировкалап турар тускай программа бар. Биске эмни эккээрге, ол программаже сканнаптар бис, ол программаже кирип турар болза, шын эм алган-дыр бис, бо эмни салып болур деп түңнээр бис. Кыдыындан эмнер кээп шыдавас.
– Кариес дугайында чугаалап көрүңерем, Бежен-оол Кууларович?
– Кариес дээрге-ле диштиң эмаль кадыг тургузуу, ону эмневейн турар болза, аарыг дамчып чоруптар. Чамдык улус бичии аарыырга, херекке албайн баар, ооң соонда дазылдың бажынга баар, сөөкке дээр, оон борбак бажынга, мээге барып, чүрекке дээп болур, пародонтит деп чүве ол диин. Ынчангаш кижи бүрүзү дижин үезинде эмнеп турар болза эки.
– Күрүне эмнелгезинге диш кылдырар дээр болза, өртек үнезини кайы хирел, халас кылдыртып турар бе?
– Шаанда диш кылдырар дээн хоочуннарга, чиигелделиг (льгота) улуска, күрүне Социал камгалал яамызын таварыштыр биске акшаны берип турган. 2005 чылдан эгелеп ону ап каапкан. Ону чүгле ол улуска боттарынга төлеп берип турар. Чижээ, диш кылдыртыр дээн хоочун болза, ай санында ап турар акшазын чыып алгаш, кылдырып ап болур. Күрүне эмнелгези болгаш, дыка улуг өртек салбайн турар бис. Чогум акша биске хөй кирип турар болза, эки дериг-херексел садып алыр аргалыг болур. Рентген кабинет база бар. Хандырылга талазы-биле чогум ажырбас.
– Силерниң өг-бүлеңерде дижи аарыыр улус чок боор?
– Дижи багай улузум чок, чогум боттары эмнедип турарлары база бар.
– Ковид үезинде аараан эмчилер бар бе?
– Ийе турган, мен бодум база аарып каапкан мен. Чартык чыл болганда катап база хынадыр, антителазы эвээш апаар болза, ынчан вакцинаны салдыртыр бис.
– Номчукчуларга чүнү чагыыр силер, эмчи?
– Номчукчуларга чагып каарым болза, бир дугаарында, дижин шын чуур. Ийиде шын чемнениринде, чигирсиг, чаглыг чемни эвээжедир, бичии улуска чипсы, чупа-чупс шуут хоралыг арыг шын чемнер чиир болза эки. Черле дижи аарый бээр болза, эрте дээре эмчилеп, эмнедип турар болза эки, кадыкшылынга сула шимчээшкиннерни база кылыр.
Саяна МОНГУШ чугаалашкан.
