Тывалар таныжып соодажып тура, колдуу-ла бир-ле дугаар салыр айтырыы, каш харлыг сен дээр. Каш харны кыйырадыр базып эрттиң дээни ол. Малчын кижиге кыш ажып алыры берге, ынчангаш ындыг боор. Ук айтырыг бо хүнге дээр чидиг бооп артпышаан. Чүгле малчыннар эвес, күрүнеде албан-организация черлери кышка хынамчалыг белеткенген турары чугула. Мен бот-хууда 65 харже кыйырадыр базып бар чор мен. 65+ деп билиишкин база бо чылын хамчык аайы-биле бистиң амыдыралывысче шургуп кирди.
Хрушев үезинде төрүттүнгеш, Брежнев, Ельцин Горбачев даргаларны чурттап эрткеш, ам Путин даргавыстың эрге-чагыргазының адаанда чурттап чор бис. "Кайы үе эки-дир" деп менден айтырар болза, амгы болбаазыраңгай үе деп дидими-биле харыылаар ийик мен. Орун кырынга чыдып алгаш, телефон дузазы-биле бүгү делегейни дескиндир көрүп чыдар деп чүве мээң дүжүмге-даа кирбес турган боор. Ам бөгүн Тывада булуң бүрүзүнде интернет чеде берген, ону канчап чедиишкин дивес боор. Болуп турар халаптыг хамчык аарыгны мен бо назылап келгеш, ындыг коргунчуг үе черле турбаанын миннир кижи-дир мен. Улуг-биче улус чоннуң аңаа хамаарылгазының арай тоомча чок деп чүвезинге муңгараар чордум. Фронтунуң мурнуку одуруунда турар эмчилер чоннуң ындыг харыысалга чок хамаарылгазын чугаалааш, ыглап турганын база делегей четкизинден көрдүм. Ону оваарып көөрүн чондан дилеп, чагыыр кижи-дир мен.
Эң-не хөгжүп турар аныяктар аразында "Кыштаг" дээр губернатор программазын кончуг чүүлдүгзүнүп көөр чордум. Ёзулуг тыва чаңчылды катап диргизип, эгиткени ол-дур деп хүлээп көрдүм. Шаанда болза, ядыы-түреңги дөргүл-төрелин тыва кижи черле кагбас, өрү тыртып малдандырып чораан деп билир мен. Ол чорук социализм үезинде безин турган. Чаагай чаңчылывысты күрүне деңнелинге көдүрүп, системажыдып кааны таан онза-дыр. Чазаавыс Даргазы Шолбан Валерьевичиниң бо ажылын үнелевес кижи чок боор дээр мен. Мырыңай чоокта чаа мал тудар дээн күзелдиг чонга назы-хар барымдаалавас деп чазак доктаалынга кым амыравас боор.
Шынап-ла харын, бис улгады берген назылыг улус шупту-ла Кызыл чурттуг эвес-ле болгай бис, көдээден үнген бис. Мал-маган азырап, тараа тарып чип чораан бис. Мен суг болза, колхозка ажылдап чораан, колхозчу тургаш шеригже чоруптум. Таптыг-ла 1977 чылда шеригге турдумда, Чөөн-Хемчиктиң “Октябрь 30 чыл ою” колхоз Тывага эң-не сөөлгү колхоз-совхозче шилчээн мындыг чүве. Эң-не сөөлүнге дээр колхоз болуп ызыртынып арткан чылдагааны база хөй тараа, ногаа тарып, мал-маган өстүрүп ону күрүнеге садып-саарып, мынчаар-ла чурттап келген. Бо талазы-биле Таңды кожуунда, чоннуң тыппазы бар эвес, Санниковтуң черинде тараа тарып, бүдүрүлге черин ажытканы база бир улуг базым. Колхоз үезинде ышкаш, бодунуң тарып алган тараазындан хлеб быжырып, азырап алган малының эъдин чип чорууру улуг аас-кежик.
Чоокта чаа, “Тываның энерелдиг чүректери” деп аттыг оолдарны интернеттен билип алган мен. Ачыларымга чаа чыл таварыштыр белек садып алгаш, бо аарыг-хамчык үезинде кырган-дижең улус бажыңдан үне аар эвес, долгаптарывыска саадал-даа чок чедип келген. Ачы-дуза чедиргениңер дээш акша сунарымга, шуут ойталаар. Шынап-ла харын, ындыг чараш мөзү-шынарлыг аныяк-өскен өзүп орарынга өөрүп, магадап-даа ханмаан бис. Чонга кончуг ажыктыг чүүлдү кылып турар оолдар-дыр, командир Артыш Монгушка болгаш бүгү командага чаа чыл уткуштур бүгү-ле чүүлдерге чүгле экини күзээр-дир бис.
Мырыңай чаа декабрь айда Кызылда бистиң Пролетарская кудумчузунуң чагыларын солааш, электри чырыын кожуп берди. Эрги турган электри күжү суларгай болгаш сайгылгаан безин орта чырывас, бүлерээре берген турар чүве болгай. Ам дээрге ильичиниң сайгылгааны чүгле чайнаар. Ону канчап чедиишкин дивес бис. Солун арнын ажыглап, бетон чагы бажы үнүп турда, сарбашкын-биле дөмей тудунгур-кавынгыр Красноярск оолдарынга Чаа чылда өг-бүлезинге чүгле экини күзедивис.
Үениң магалыын, бис кырган улус көрүп мага ханмас улус-тур бис. Күрүнениң талазындан чонга, аарыг-хамчык берге-даа болза, ундарап салдынмазын дээш бүгү таарымчалыг байдалды тургузуп турарын билип турар мен. Ынчалза-даа бо бүгүнү чедир билбейн, чамдык улус ылаңгыя социал четкилерде чазак политиказынга чөптүг эвес буруудадыышкыннар кыла бээрин эскерер-дир мен. Ону чөпсүнмес мен. Бо хире сайзыраңгай, аъш-чем элбек, күрүнеден пенсия-пособие доктаамал берип, дузалап турар магалыг үеде бис тывалар кажан-даа чурттап көрбээн боор бис. Чаа 2021 чылда малчыннарга – мал-маганы эки хүр кыш ажарын, тараажыларга – дүжүдү савазырап турзун деп, а удуртукчу кижилерге, бо чылды чоннуң санал-оналынче кичээнгей салыр чыл деп, Президентивис чарлаан болгай – чоннуң саналдарын деткип, амыдыралга боттандырып, шын удуртулганы чорударын күзедим.
Владимир ООРЖАК.
