ААС-КЕЖИКТИГ ӨГ-БҮЛЕ

ААС-КЕЖИКТИГ ӨГ-БҮЛЕ

 “Шын” солуннуң аалчылары, аныяк интернационалчы өг-бүле Цэцэндэлгэр Тэгшээ, Елена Куулар.

 Корр. Бистиң редакцияга келгениңер-биле өөрүп тур бис, моол-тыва аныяк артистеривис силер, номчукчуларга чер-чуртуңарны болгаш боттарыңарны таныштырып көрүңерем.

Елена Куулар: Мен Чөөн-Хемчик кожууннуң Чыраа-Бажы суурга төрүт­түнгеш, школаны 2010 чылда доос­кан мен. Школага өөренип турумда, хөгжүмге сонуургалымны Марина Чимит-ооловна башкым эскергеш, ырыларны меңээ бээр турган. Школаны доос­каш, 2010 чылда Кызылдың уран чүүл колледжинге дужаап кирип алган мен. Башкым меңээ дыка дузалап, сүмелээн.

Тэгшээ Цэцэндэлгэр: Мен Моол күрү­не­ниң УВС аймак чурттуг мен. Ада-ием малчын улус, кады төрээн 5 кижи бис, 4 дугаар оглу мен, хеймер дуңмам кыс. 2009 чылда конкурс чарлаарга, аңаа киржип турдум. Бээр Тываже 2010 чылда уран чүүл училищезинге өөренип келген мен. Өөм ишти-биле чаңгыс курска өөренип турган бис. Уран чүүл колледжин 2011 чылда өөренип доос­тувус. Оон эгелээш-ле бистиң чуртталгавыс эге­лээн. Мен орус-даа, тыва-даа дылдарны билбес турдум.

Е.Куулар: Студент эштерим-биле эгезинде имнежир турган бис. Черле өске черден келген улуска дузалажыр турган мен. Башкывыс биске ырылар бээр турган, ийиниң ырызы дээш, бот-боттарывыс ыятчыр турган бис. Кады ырлаар турган бис. Үннеривис-даа тааржыр болгаш ынчаар ырлап артып калганывыс бо. Колледжти 2011 чылда доозуп тургаш, эжимни салыксавайн турган мен. Оон Улан-Баторже чорупкан, а мен Улан-Удэже өөренип чорупкан мен. Бо ийи хоорайның аразы чоок болгай, чартык чыл эрткен, курсчумнуң чагаа бижиирин дыка манап турган мен. “Экии курсчу, кайы хире тур сен?” – деп, бижип келген.  Меңээ дыка өөрүнчүг болган, оон төрүттүнген хүнүмде Улан-Удэже чалаан мен. Январь 24-те чедип келген. Оон улаштыр-ла таныжа берген бис. Бир чыл болганда улуг уруувус төрүттүнүп келген. Өөм ээзи нянькалаар дээш, бистиң чанывыска чедип келген. Ынчан өөренип тургаш, дээди эртемни чедип, доозуп алган мен.Уруувус бир харлаптарга, Моолда кырган-авазы, кырган-ачазынче чорудупкан бис. Т.Цэцэндэлгэр: Уруувус 3 харга дээр мээң ада-ием чанынга Моолга турган...

Корр: Улан-Баторга каш чыл өөренген силер?

Т.Цэцэндэлгэр: Бир чыл өөренген. Мен эгезинде орус дылды өөренип алган мен. Оон өөм ишти-биле тывалажып тургаш, өөренип алдым. Моолга орус дылды өөренип-даа турган болзумза, маңаа орустап албас турган мен. Чаңгыс-курсчуларым-биле имнежип тургаш өөренгеним ол-дур.

Корр: Ол үеде каш харлыг турган силер?

Е.Куулар: 21 харлыг турган мен. Өөм ээзи “Чиңгис-Хаан” деп ресторанга ажылдап турган, каш янзы аъш-чемни канчаар кылырын дыка эки билир кижи.

Корр: Моол чоннуң чаңчылдары кандыг болур-дур, чижээ, бичии уругну кижизидерде...

Е.Куулар: Тыва биле моол чоннарның езу чаңчылдары колдуунда-ла дөмей болур чорду. Чаш уруувуска памперс ажыг­лаарывыска ада-иевис хорадаар турган. Улуг уруувус бичиизинде-ле Моол­га өскен болгаш, моолдап эки билир, кырган-авазы, кырган-ачазын сактып турар, ынаар баар дээрге, аарыг хамчык дээш, күрүне кызыгаарын хаапкан, ынчангаш бо чайын барып шыдаваан бис. Чогум телефон дамчыштыр чугаалажып турар.  А мен моол дылды аравыста чугаалажып тургаш, өөренип алдым.

Корр: Цэцэндэлгэр, чурттар аразында солчулга аргазы-биле Тывага өөренип келген силер бе?

Цэцэндэлгэр: Ийе, оон ыңай, конкурс чарлаарга аңаа 100 кижи киришкен бис. Ол чүс кижиден беш кижи шилиттинген, оларның аразынче мен кире бердим. Моол­дан Кызылдың уран чүүл колледжинге өөренири-биле вокал талазынга кирген мен, танцы болгаш чурулга талазынга база шупту 14 кижи турдувус. Кады келген эштерим шупту доозуп алган, Моолда ажыл-агыйлыг, өг-бүлелиг чурттап чоруурлар. Шупту Увс аймактан студентилер турган, тывалап база өөренип алган бис. Калмыктар шаанда моолдап чугаалажыр чораан, ынчангаш УВС аймактан аныяктарны кинога ойнадыр дээш, шилип турганы ол.

Корр. Бир-ле дугаар күүсеткен ырыңарны сактыр-дыр силер бе?

Е.Куулар: Ийе, дыка эки сактыр мен. Училищеге өөренип тургаш, моол культураны дыка сонуургаар турган мен. Ынчан училищеге конкурс чар­лаан чүве. Тывалар моол ыры, моолдар тыва ыры күүседир. Меңээ моол ырыны чаңгыскурсчум 2 хонук иштинде өөредип каан. Мен аңаа тыва ырыны өөредип каан мен.  Моол дылда ырлаарын ынчан өөренип алган мен. Шупту студентилер аразынга моол ырыны күүсеткеш, дээди шаңналды (Гран-при) чаалап алганымга чоргаарланып, черле утпас чордум.

Корр: Сактырымга, "Мергенниң" ырызын күүседип турган-даа ышкаш силер. Аваңар, ачаңар талазында талантылыг улузуңар бар бе, кым ырлаар болган ирги?

Цэцэндэлгэр: Ийе, мен “Мерген” деп ырыны күүседип турган мен. Авамның улузу кончуг талантылыг, ыраажылар чүве. Мен бодум хой кадарып чорааш, ырлаар чораан мен. Ооң соонда маңаа келгеш, улаштыр-ла ыры-хөгжүмден чарылбайн, амга чедир тыва, моол дылда ырлап, чонумга бараан бооп чор мен.

Корр: Бистиң чамдыывыс тыва чаңчылдарны уттуп турар апарган, а моол чон тыва чондан кайы хире ылгалдыг ирги?

Цэцэндэлгэр: Ийе, чоннар аразында ылгалдыг боор чорду. Бис болза, улуг улусту “силер” деп чугаалаар бис. Эгезинде маңаа келгеш, авазын “Сен” деп чугаа­лаар боорга, кайгап турган мен. Эрзин, Тес-Хем талазында ава, ачазын болгаш черле улуг улусту “Силер” деп чугаалажырын эскердим. Тыва, моол чоннарның езу-чаңчылдары дөмейлешкек, Шагааны демдеглээри база дөмей-ле. Кижи кады чурттай бергеш, кайы-даа чоннарның чаңчылдарын билип алырга эки боор чорду.

Корр: Тыва омактыг уругну эдертип чедире бээриңерге, ада-иеңер дыка со­нуургаан боор аа?!

Цэцэндэлгэр: Ийе, канчап чугаалажыр бис дээш, баштай-ла девидеп турганнар. Эгезинде көк карактыг орус уруг деп бодааннар, сагыш човап шаг болган улус. Тес-Хем талазында “Шара-Сүүр” каайлы черинге ачам, акым, төрелдерим бисти уткуп алганнар.

Е.Куулар: Дыка девиденчиг чорду, Шара-Сүүрге чеде бээривиске, кадактар тудуп алгаш, уткуп турдулар. Оон бажыңга кээривиске, шупту төрелдери мени көөр дээш чыглып келген болган. Бисти дөрже чалап, олуртуп, дыка эки хүлээп алганнар. Кире бээривиске-ле, улуг пашта эът хайнып турар чорду, эжимниң авазы мени эът чивес деп бодаан, оон столга олурупкаш-ла, орукка чораан болгаш чемнениксей берген мен, дораан эътте-ле барган мен. Ынчан уруумну иштиг турган мен, чүгле орустап чугаалажып турдувус, тывалап шоолуг-ла билбес, имнежип-даа турдувус. Моолга кериннеп чеде бергеш, аңаа элээн турган үемде, кезек моол сөстерни өөренип алган мен, “аяк-саваны чуп кааптайн” дээн ышкаш домактарны чугаалаптар турдум.

Корр: Тыва, моол дылдарда дөмей сөстер хөй-дүр бе?

Цэцэндэлгэр: Ийе, дөмейлешкек сөстер бар. Шаан­да кызыгаар турбаан үеде шупту тывалап билир чораан. Ам болза улуг назылыглар ол үеде Тываже кээп чораан улус тыва дылды билир. Улуг акывыс харын тывалап эки чугаа­лаар, ачамның кады төрээн дуңмазы тыва дылды билир кижи.

Корр: Моол чон куда-доюн канчаар эрттирер ирги?

Цэцэндэлгэр: Тывада болза, кыс уругну ресторан, кафелерге эрттирип, дилеп, айтырар чорду. А бистиң Моолда, кыс уругнуң бажыңынга чедер, оон айтырып, дилээр чүве. Ол кудаже хөй улус-даа барып турбас, үш кижи ачазы авазы, күдээзи барып чедер. Кудаларынга 2 хире хойнуң ужа эъдин болгаш суй белектерни бергеш, дыка узун йөрээл чугаалаар, чагыг-сүмезин бээр чүве. Мен эжимни кудалаарда, Моолдан Тываже бээр киргеш, айтырып турдувус.

Корр: Чаш уруг төрүттүнүп кээрге, адын кым тыпсыр-дыр?

Цэцэндэлгэр: Аттарны бижээш, рисче суккаш, оон шилип алыр, 2 ажы-төлдүг кижи дээрге-ле улуг ачай, өг-бүлени көрүп, азырап чоруур болур. Эр кижи аал-оранын, чурттун, чонун камгалаар болур болгай, а хой өзээр дээн ышкаш ажылдарны база кылып шыдаар болур.

Корр: А ажы-төлүн аңнап-балык­таарынга  кажан өөредип эгелээр ирги?

Т.Цэцэндэлгэр: Бичии турда-ла өөредип эгелей бээр. Колдуунда аът мунарынга, оон элээди апаарга элээн нарын ажылдарга, чылгы хавырар, кадарар, чарыш аъттарын мунар дээш чоруп каар. Улангомнуң талазында балык шоолуг эвес, колдуунда-ла делгем, карак четпес хову, а теве мал таваар оъттап чоруур чүве. Чеде бээрге, мал-магандан хөй чүве чок, ана ак чайт... Өглери дыка делгем, 8 ханалыг болур. Аалдар он-чээрбизи-биле хонуп, катчып алырлар. Мал-маганы чоок-даа болза, черле каттышпас. Бир эвес катчы бээр-даа болза, коданнарынче боттары-ла аңгыланы бээр. Мал-маганны чайлагга кажаалавас, а кышкы үеде черле кажаалаар бис. Инекти безин кажаалаар, мал-маганга сиген-ширбиилди черле белеткеп алыр бис. Оон ыңай куда болурга мал-маганны уруг-дарыынга ыяап салып, айтып бээр база өгнү тип каан турар.

Корр: Ындыг болза, бир эвес бо хамчык аарыы читпес болза, туризм талазынче көрнүп болур аргаңар бар ышкажыл силер?

Цэцэндэлгэр: Ийе, ол талазы-биле база ажылдап болур-дур, харын. Улуг аарыг чоруп турар болгаш, онлайн таварыштыр ажылдап, чонга дорт концертти көргүзүп турар бис.

Корр: Урууңар кайы дылга чугаалаар-дыр?

Цэцэндэлгэр: Эгезинде чүгле моол дылга чугаалаар турган. Ам харын уруглар садынче барып турар болгаш, орустап база тывалап чугаалап турар апарган.

Корр: Силерниң паспортуңарда чүү деп бижип каан боор?

Цэцэндэлгэр: Моолда болза, пас­порт­туң иштинде төрүттүнген ай, хүнү, кайы сумуга төрүттүнгенин бижип каан боор. Оон ыңай паспортка бодунуң ады биле фамилиязын бижиир, а адазының адын (отчествозу) мында ышкаш биживес.

Корр: Моолга чурттаар сорулгаңар бар бе?

Цэцэндэлгэр: Кижи эки чурттап чоруур болза, каяа-­даа чурттап болур, ажырбас. Боттарындан кончуг хамааржыр деп бодаар бис.

Корр: , Иелээ өпей ыры күүседир-дир силер бе?

Е.Куулар: Уругларывысты оожум ырлап оргаш, удудуп алыр бис. Уруувус дааш-шимээнге чаңчыга берген, тоовайн-даа удуп чыдар. Кайы-даа дылга өпей ырызын күүседип чоруур бис.

Корр: Урууңар ырлаарынга ынак-дыр бе?

Е.Куулар: Ийе, уруувус база ырлаарынга ынак, бисти өттүнүп ырлай бээр кижи.

Корр: Авазы, ачазы ышкаш салым-чаяанныг боор, ол эки-дир. Бисте болза адалар хүнү бар болгай, Моолда кандыг ирги?

Цэцэндэлгэр: Ийе, бистиң Моолда база бар. Иелер хүнү, Март 8, Шагаа, бисте чер-чурт хүнү март 18 дээн ышкаш хүннерни демдеглеп турар бис. А ажыл-агыйны-даа эр-даа, кыс-даа  кижи шупту кады, деңге кылыр, байырлалдарны база шак-ла мындыг, деңге демдеглээр.

Корр: Тываларның кандыг чаңчыл­дарынга таарыш­пас-тыр силер?

Цэцэндэлгэр: Ёзу-чаңчылга таарышпас деп чүве турбас. Тыва чоннуң езу-чаңчылы колдуунда-ла биске дөмей, чоок.

Корр: Бажыңыңарга кым чем кылыр-дыр?

Е.Куулар: Кайы-бирээвис чем кылып турда, бирээвис база дузалажыптар, иелээ демниг кылыр бис. Өөм ээзи аъш-чем кылып турда дендии, Улан-Удэге студентилеп турувуста, хостуг үезинде ресторан, кафеге ажылдап турган кижи. Моолга келиннеп чеде бээрге, дыка солун чорду, чеде бээрге база белек бээр, чо­руурда база бээр. Келиннеп кире бээримге, бир дугаарында тон белекке берген, дыка өөрээн мен. Оон келин келген дээш, хой база аазаар чорду.

Корр: Ынак чемиңер чүү ирги?

Цэцэндэлгэр: Бууза, хуужуур, эът.

Корр: Кудаңарны кажан, каяа эрттирер деп тур силер?

Цэцэндэлгэр: Кудавысты баштай Моолга, ооң соонда Тывага база эрттирер деп сорулгалыг бис. Чүге дээрге, Тывага маңаа эрттириптерге, Моолда төрелдеривистиң чамдыызы кээп шыдавас, ынчангаш бодум чуртумга база албан эрттирер мен. Ынчаарга ийи боду хүндүлежип чоруур болза-ла, эки чурттаар деп бодаар мен.

Корр: А Моолда эштериңер сонуургап, айтырар-дыр бе?

Цэцэндэлгэр: Ийе, тыва уруг-биле өгленип алган дээш, сонуургаар чорду, төрелдерим база ындыг. Өг-бүлемде болза, авам 55, ачам 62 харлыг, улуг акым малчын, угбам Улан-Баторда чурттап турар, олар база эгезинде кернин сонуургап, айтырып, канчап чугаалажыр бис дээш, сестип турда, тыва уруг боор­га, амырааннар. Моол, тыва чоннуң чаңчылдары дөмей, кожа-хелбээ чурттап чораан болгаш, эки билир.

Корр: А малчыннар назы-хары чеде бергеш, пен­сиялап үнер бе?

Цэцэндэлгэр: Ийе, эр-даа, кыс-даа улус мал-маган тудуп турган дээш база пенсия үнүп турар. Пособие база бар, а ажылдавайн турар улуска көрдүнген акша чок. Боттары амыдыраар, мал-маган кадарып чоруур боор.

Корр: А аъш-чем талазы-биле чемненир черлерде (кафе) байдал кандыг ирги?

Цэцэндэлгэр: Мында, Тываның кафелеринде аъш-чемни тавакка салып бээри дыка эвээш-дир. Маңаа келгеш, баштай-ла мону эскерген мен. Бистер колдуунда-ла, бажыңывыска аъш-чем кылып чиир чордувус. Бистиң Моолда мындыг эвес, аъш-чемни хөйнү каап бээр, элбек болур чүве.

Е.Куулар: Ийе, ындыг чорду, мен бир дугаар Моолга чеде бергеш, ресторанга чеде берген бис, эжим мүн, цуйван садып эккелген. Боду чем албаан, чүге дизе мен мынча хөй чемни чааскаан дөмей-ле чип шыдавас турган мен. Хлеви дээрге улуг булочкалар боор, эъди дыка хөй болган. Ол-ла дораан изиг чемни амданныг кылдыр кыла шааптар чаңчылдыг улус болду. Шынап-ла, аъш-чемни тавакка дыка хөйнү каап бээр чорду, ону баргаш-ла, эскерип, сонуургаан мен.

Корр: Моол чон кудага кайы хире хөй эът салыр-дыр?

Цэцэндэлгэр: Кудага эът чемни база хөйнү салыр. Чон кайы хире хөй чыглып келген-дир, дөмей-ле аъш-чемни элбек кылдыр салып, уруг-дарыынга мал-маганы айтып бээр чаңчылывыс бар, колдуунда-ла тыва чон ышкаш, дөмей бис.

Корр: Аныяк, чараш-тыр силер, шак-ла мындыг хевээр чорууруңарны күзээр-дыр бис.

(Интервьюну долузу-биле “Шын” солуннуң социал четкиде арыннарындан сонуургап болур).

 “Шын” солуннуң редакциязы.