95 чылынга
КОЖУУННУҢ ТӨӨГҮЗҮ – ЧОННУҢ ТӨӨГҮЗҮ
Тывада база бир улуг төөгүлүг кожууннарның бирээзи Барыын-Хемчик, бо чылдың август 21-де, үндезилеп тургустунгандан бээр 95 чыл болган байырлалын демдеглеп эрттирген. Олег Намдараа аттыг культура өргээзинге кирип келирге-ле, школада ажылдап турар башкыларның, өөреникчилерниң болгаш культура ажылдакчыларының чыып, белеткээн янзы-бүрү көргүзүг материалдарын база делгеп салганы каракка илдең болгаш кижиниң кичээнгейин хаара туда бээр.
Республикада ниитилел-политиктиг “Шын”, “Тываның аныяктары” болгаш “Хемчиктиң сылдызы” солуннарга Аксы-Барлык, Бижиктиг-Хая, Барлык, Шекпээр суурларның 60-70-80 харлаанынга тураскааткан аңгы-аңгы авторларның бижээн чагааларындан ушта бижилгелерни келген чон улуг сонуургал-биле номчуп, көрүп турган.
...“1890 чылдар үезинде, Даа кожууннуң Нояны Хайдып-Үгер Дааның үндүрген хоойлузу езугаар Даа кожууннуң бир аймаа-ла, аңгы суму болуп чурттаар ужурлуг. Чүге дизе, суму чагыргазының даргаларынга үндүрүг, дадывыр хавырарынга ол эптиг.
Ук хоойлу езугаар ондарлар Сүт-Хөлге, монгуштар Чөөн-Хемчикке, Салчак, хертектер Бай-Тайга, Шуй, Кара-Хөл девискээринге, ооржактар, күжүгеттер Улуг-Биче Актарга, сааялар, хомушкулар Эрги-Барлык, Аксы-Барлыкка бөлдүнчү бергеннер. Бо хоойлуну колхозтажыышкын үезинде база ажыглап турган”...
Ооң-биле чергелештир Барыын-Хемчик кожуунда сумуларының шаандагы эрги аттарын база билип ап болур. Амгы Хөнделеңни - Баян-Телгер, Эрги-Барлыкты – Ыйгылак, Ак, Дөң-Терезинни – Баянды-Хем, Аксы-Барлыкты – Алдын-Булак, Аяңгатыны – Өлзейти, Барлыкты – Саадак-Терек, Шекпээрни – Эртине-Бады деп адап турган. Эрткен вектиң эгезинден тура, бо хүннерге чедир чаңгыс ол-ла аттыг арткан сумуга Бижиктиг-Хая хамааржыр.
База-ла эрткен төөгүден ушта бижилгени маңаа киирери артык эвес.
...Барыын-Хемчик кожуунга баштайгы колхоз Бижиктиг-Хая сумузу 1953 чылда тургустунган. 1954 чылда сүт-бараан фермазы тургустунган. 100 баш саар инектерлиг, 4 кодан шээр малдыг ферманың эргелекчизинге Наксыл-оол Оюнну томуйлаан... Ол чылдарда, күрүнеге дужаар сүт планын күүседир дээш, инектерни дүне безин оъткарып турган...
ХУНАЖЫН ХОЙЛУГ,
АНЫЯК МАЛЧЫННАР
Байыр-наадым үезинде чаңчыл болган хурал-суглаа болгаш экономика, көдээ ажыл-агый болгаш культура адырының хоочуннарынга база мурнакчыларга шаңнал-макталдардан аңгыда, Барыын-Хемчик кожуун 95 чылдаанын канчаар демдеглеп турарыл, кандыг чедиишкиннерге чоргаарланырыл деп айтырыгга харыылаарын оралдажып көрээлиңер. Сөөлгү 5 чылдарда, “Демография”, Өөредилге” болгаш “Культура” деп национал төлевилелдерниң ачызында школалар, уруглар садтары база көдээ клубтар удаа-дараа ажыттынып, “Аныяк өг-бүлеге – кыштаг” губернатор төлевилелдериниң киржикчилери база чылдан-чылче көвүдеп турар.
2020 чылда үстүнде ады кирген төлевилелдиң киржикчилери Аяс Монгуш, Мерген Ооржак, Роллан Монгуш, Артыш Ооржак, Айлаш Күжүгет, Артыш Монгуш болгаш Комбу Сарыгларның өг-бүлелери кыштагларын тудуп дооскан. Келир чылын төрүүр 1600 хунажын хойларны Барлык, Ак, Аяңгаты, Шекпээр, Хөнделең, Аксы-Барлык, Эрги-Барлык болгаш Бижиктиг-Хая сумуларындан “Аныяк малчыннарга – кыштаг” губернатор төлевилелиниң киржикчилеринге бо хүннерде дамчыдып бээр. Муңгаш-Ак, Адыр-Тей, Хоорзун-Бажы, Конгарай, Чаа-Буга, Шолук-Хову-Аксы, Арыг-Кыдыы болгаш Ачалыг-Тей деп черлерде тус-тузунда 25000 дөрбелчин метр мал одарладыр шөлдерни аныяк малчыннар бүрүткедип алган, республикада көдээ ажыл-агыйны хөгжүдеринге үлүг-хуузун киирип, ажылдап кириптеринге белен.
“Чаа сорук” губернатор төлевилелинге Хөнделеңден Хүлер Саая, Эрги-Барлыктан Сылдыс Саая, Бижиктиг-Хаядан Орлан Ооржак, Барлыктан Эрес Куулар, Аяңгатыдан Алян Ооржак, Шекпээрден Саян Куулар болгаш Аксы-Барлыктан Артыш Мөктээр оларны чон хуралдарынга шилип алган.
“Кудуктуг-Хову”, “Бедик-Дөң”, “Арга-Чарык”, “Теректиг-Кыйыг”, “Чалбак-Мээс”, “Ийи-Дыт” болгаш “Кара-Хая” деп черлерде үстүнде ады кирген төлевилелдиң киржикчилери кыштаг-хораазын тудуп алган, 200 баш келир чылын төрүүр хойларын хүлээнип алган. “Чаа сорук” төлевилелиниң 7 киржикчизинге ниитизи-биле 1400 баш хойну дамчыдып берген.
АЖЫ-ТӨЛ – АДА-ИЕНИҢ КӨРҮНЧҮҮ
Барыын-Хемчик – республикада база эң хөй чаштар төрүттүнүп, өзүп-көвүдеп турар кожууннарның санында. Өөредилге килдизиниң эргелекчизи Виктория Ондарның дыңнатканы-биле алырга, шупту 12 школа назыны четпээн уруглар албан черлеринче ниитизи-биле 568 чаштар оочур манап турар. Ылаңгыя кожуун төвү Кызыл-Мажалыкта ясли-садче ээлчег эң чидии-биле тургустунуп келген.
Ынчалза-даа, “далайга дамды дуза” деп үлегер домактың бадыткалы, “Дамырак” уруглар садынга бо хүннерде 30 олут немешкен. "Демография" национал төлевилелдиң акшаландырыышкыны-биле муниципалдыг бюджеттиг школа назы четпээн уругларга өөредилге черинге 30 олут немешкен соонда, ам ниитизи-биле 70 олуттуг уруглар сады сентябрь 1-де ажылдап эгелээр. Келир 2021 чылда Кызыл-Мажалык суурда “Аяс” уруглар садынга 30 олуттуг немелде оран-саваны ажыдар, ол ышкаш 280 олуттуг чаа уруглар албан черин база тудуп эгелээр сорулга салдынган.
УРАН ЧҮҮЛДЕ
ЧЕДИИШКИННЕР
Барыын-Хемчик кожуунда уран чүүл болгаш культура адырының ажылдакчыларының 2019-2020 чылдарда чедип алган чедиишкиннери база эвээш эвес. Кожуунда улусчу театрның ажылдакчылары республика чергелиг “Уран чүүлдүң күзүнгүзү” фестиваль, мөөрейге, “Сылдыс чүгүрүү” деп шиизин ол ышкаш, Хакасияга улусчу театрларның коллективтериниң көрүлдезинге “Ак бөрүнүң салгалдары” деп шиизин бараалгаткаш, эң дээди шаңналды (Гран-при) чаалап алганнар.
Ооң-биле чергелештир “Культура” деп национал төлевилелдиң акшаландырыышкыны-биле Ак сумузунда чаа көдээ культура бажыңын ажыглалга киирген база Шекпээр сумузунуң клувунда капиталдыг септелге ажылдары дооступ турар. База бир өөрүнчүг чүүл, Барыын-Хемчик кожуунда төп ном саңы федералдыг программага киришкеш, 5 сая рубль түңнүг грантыны ойнап алганы, культура албан чериниң ажылдакчыларынга үлегер-чижек болур. Арга-дуржулгалыг болгаш бурунгаар көрүштүг удуртукчу Аяна Сарыг-оол библиотека системазын мындыг бедик деңнелче үндүрүп эккелгени, кожууннуң 95 чылынга уткуштур улуг, ховар белек болган.
ДИИҢ КАРАА ЧАСПАС АҢЧЫ
Кандыг-даа байырлалга, ажыл-агыйжы, байырлыг хемчеглер соонда, спортчу маргылдааларны көргеш, чүгле ынчан тыва кижиниң кужуру ханар болгай. Барыын-Хемчик кожууннуң 95 чылдаан байырлалынга, чүглүг куш дег чүгүрүктерни-даа салган, кашпагайы хартыга дег мөгелерни-даа хүрештирген. Ыгый-дыгый содак-шудаан кедипкен, мөчек-мөчек шыңганнарлыг, 33 шыырак болгаш шилиндек мөгелерниң каъп-шак сегиржип алыышкынының түңнелинде, Кызыл-Мажалык суурнуң мөгези Начын Хомушку шүүлген, Барлык сумузундан келген мөге Даш Куулар үжүүр былаашкан.
Дөрт аңгы хевирге 97 чүгүрүк болгаш чыраа-саяк чоруктуг малдарны база салган.
15 километрге чоруктуг аъттарны салып үндүрерге, Кызыл кожууннуң Элегес-Аксы суурдан келген чылгычы Чалым Ооржактың хүрең малы бирги байзаны чаалап алган.
15 километрге чүгүрүк аъттарның чарыжынга Барыын-Хемчик кожууннуң Аксы-Барлыктан Шалбачы Күжүгеттиң шавыдар малы эртип келген.
2 харлыг аныяк чавааларның аразындан Барыын-Хемчиктиң Барлык сумузундан Аюш Агбаанның шилги аъды бирги байзаже кирген.
25 километрге улуг чүгүрүк малдарны салып үндүрерге, база-ла Барлыктың чылгычызы Шолбан Кууларның доруг аъды эртип келген.
Тыва хүреш маргылдаазынга шүглүп үнген болгаш үжүүрлешкен мөгелерге, ол ышкаш, аът чарыжынга эртип келген малдарның ээлеринге богба, молдурга болгаш акша шаңналдарын тывыскан.
Совет Эвилелиниң Маадыры Чүргүй-оол Хомушкунуң 102 харлаанынга тураскааткан дүүрге база араалыг боо-биле кара адар – боодалга маргылдаазын Чымчак-Үзүк азы Хөнделең-Аксы деп черге тыва эки турачы Чүргүй-оол Намгаевич Хомушкунуң салгалдары – уругларының, оолдарының ажы-төлү – уйнуктары эрттирген.
Боодалга маргылдаазынга киржир күзелдиг тайга-сынның бажын тепкен, эрес аңчылар болгаш анаа-ла спорттуң бо хевирин сонуургаар, ооң мөгейикчилери база эвээш эвес болган. Хос дүүрге база араалыг боолуг шупту 50 ажыг 60 хире кижи ол хүн чыглып келген.
Туруп алгаш 100 метр, олуруп алгаш 300 метр база шоодай кырынга чыдып алгаш 500 метр хемчээлге хараал шыгаар аң боозу-биле адар-боолаар мөөрейге эң бичиизи 11, эң улуу 66 харлыг часпас адыгжылар киришкен. Түңнелинде, 24 кижиниң аразындан Артыш Ховалыг бирги черни чаалап алган, Мерген Монгуш биле Алаш Дамбыра ийи-үшкү шаңналдарга төлептиг болган.
100 метр хемчээлге тар дүүрге-биле кара боолаар мөөрейге, бо чылын сентябрь 1-де 5-ки классче шилчиир 11 харлыг школачы оол Чингис Саая улуг акылары болур 17 кижиниң аразындан “дииң караан часпас адыгжы” болган. Владимир Маркс-оол биле Артыш Ховалыг ийиги, үшкү черни чаалап алганнар.
70 метр хемчээлге туруп алгаш, хос дүүрге-биле боолаар маргылдаага Монгун-оол Оюн, Кежик Коңга, Артыш Ховалыг олар тус-тузунда бирги, ийиги база үшкү черлерни ээлээн.
Дүүрге база араалыг боо деп аңгылаашкын чок, 500, 700 база 1000 метрге кара боолаар холушкак хевирниң боодалга мөөрейинге Ай-Хаан Монгуш, Айдаш Лопсан-Серен база Леонид Кара-оол олар шылгараан.
Тыва улустуң езу-чаңчылдарының, аас чогаал болгаш ус-шеверлер төвүнүң ажылдакчыларының эрттиргени «Тыва ча: баг адар хевири», ооң иштинче кирип турар “Алдын согун” деп төлевилел езугаар тыва ча, согун-биле баг адар маргылдаага Бай-Тайга, Чөөн-Хемчик, Улуг-Хем болгаш Тере-Хөл кожууннардан шупту 27 кижи киришкен. Чидиг демиселдиң түңнелинде, Улуг-Хем кожуундан Амир Оспакай шылгараан болгаш бирги черни бүзүрелдии-биле чаалап алган. Ийиги, үшкү шаңналдарга Бай-Тайга кожуундан Кежик Успун база Чөөн-Хемчиктен Мөңгүн-оол Монгуш олар төлептиин көргүскеннер.
“Алдын согун” деп төлевилелдиң автору, Тыва үндезин культура төвүнүң ажылдакчызы Артыш Монгуштуң тайылбыры-биле алырга, тыва ча, согун-биле баг адар маргылдааны республиканың кожуун төптеринге чазын, чайын, күзүн, кыжын азы чылдың дөрт эргилдезинде эрттирери көрдүнген. Кышкы үеде дош кырынга ук адаан-мөөрейни эрттирерин шиитпирлээн. Барыын-Хемчиктиң соонда, Сүт-Хөл болгаш Чөөн-Хемчик кожууннар эстафетаны хүлээп алыр.
“Барыксанчыг, чурттаксанчыг Барыын-Хемчик мээң чурттум” деп, сураглыг ырда кирген кожуун 95 чыл болган байырлалын мынчаар демдеглеп эрттирген. Беш чыл болгаш мугур 100 харлаар юбилейин база күш-ажылга чедиишкинннери-биле уткуп алыр сорулгалыг барыын-хемчикчилер бедик көдүрлүүшкүннүг ажылдап чоруурлар.
МЕРГЕН ОНДАР.
Даян Дансюрюннуң тырттырган чуруктары.
