Бичии Аганак школага чүгле өөрени бергеш-ле, шупту талазы-биле аажок талантылыг кижи болган. Уран чүүлге, спортка-даа сонуургалдыг, кайызынга-даа дески.
Аганак ада-иезиниң чаңгыс оглу. Ол Бай-Тайга кожууннуң Шуй суурга төрүттүнген. Авазы Саида Пугачиевна Седип, ачазы Кызыл-оол Михаилович Хертек. Аганактың ачазы бо хүннерде бистиң аравыста чок. Ооң авазының өгбелери чымылар, амгы үеде Седип деп фамилияны эдилеп чоруур, а ачазының ук-төөгүзү — хертектер.
Сес класс соонда Аганак озал-ондакка таварышкан. Ол чайын кырган ада-иезиниң аалынга хой кадарып чорааш, дыт кырындан аңдарылгаш, улуг кемдээшкин алган. Эш-өөрүнүң, дөргүл-төрелиниң, чаңгыс чер-чурттугларының аразынга «сылдыс» чораан элээди оолга хенертен харык-шинээ кызыгаарлыг апаары дег, улуг аарышкы кайда боор. Аганакка чер-дээр караңгылай берген дег апарган. Чуртталгаже тура-соруун, өөрүшкүзүн, идегелин, бүзүрелин оскунупкаш, чүнү-даа кылыр хөңнү чок, өөнден үнмейн олурупкан. Ынчаар ийи чыл караңнадыр шуужуп эрте берген. Ада-иезинден өске кымның-даа арнынче көрүп шыдавас, сагыш-сеткили хоозурааш, буугуп, муңчулуп олурган. Ынчалза-даа ооң чаңгысклассчы эш-өөрү бертинген эжин черле кагбааннар. Хүннүң эвес-даа бол, болганчок-ла чаңгысклассчылары чыглып алгаш, Аганакка кээп, ооң «чырыкче» үнеринге моральдыг дуза кадар аргаларын дилеп турганнар. «Улус арны көөрүнден ыядыр болгаш эштерим кээрге, чугаалажыксавас турдум. Бир-ле дугаар мени школа елказынче ынавайн, коляскамның тормозун базып, дедир теп турумда-ла, эштерим оолдар көдүржүп алгаш чорупкан. Ынчан арнымны ийи адыжым-биле дуй тудуп алгаш, салааларым аразындан кеденип олурар турган мен» — деп, Аганак сактып чугаалады.
Чуртталгазының
ийи дугаар тыныжы
Бир-ле катап чаңгысклассчылары Аганакты концертче чалаан. Дедир теп, ынавайн турда-ла, албадап алгаш, чорупканнар. "Кады концерт көөр бис дээш көдээ Культура бажыңынга кээривиске, концерт көөр эвес, а бис концерт көргүзер улус болу берген бис. Мени чон аразынче үндүрер дээш, эштерим ол хемчегни баш удур планнап алган болган. Сценаже үндүр идип эккелгеш, холумга микрофонну тудускаш, фонограмма салыпканнар. Ол үеде мээң иштики делегейимге өскерлиишкиннер болган деп болур. «Чүү деп мындыг өртемчейде үнүп келдим? Мээң-биле чүү болуп турары ол деп бодап олурган мен. Фонограмманы салыптарга, ооң мурнунда черле бичиимден тура-ла ырлап чораан ырымның аялгазы чаражы аттыг кылдыр ойнай берген. Ырлаар үе келген. Микрофон база холумда. «Че харын ырлаптайн, мени канчаптар деп» деп, бодапкан мен. Ынчан бодумнуң ажып эртип чадап турганым бир бергени «арта базыпкан» мен. Бодум безин билбейн, ырлап бадырыптым. Ыры доостурга, көрүкчүлер залында суурнуң чыылган чону, чир-шоң дүжүп, мени деткип, адыш часкап эгелээрге, мээң мага-бодум, кежимни бир-ле чүве шиштеп турган дег, дер-бузум шааңайны берген. Ынчан, ол үеде, чаңгыс чер-чурттугларым мени деткиптерге, сагыш-сеткилим көдүрлүп, арным чазыгып, чуртталгамның «ийи дугаар тыныжы» ажыттынып келген» — деп сактып чугаалады.
Чуртталгазының «ийи дугаар тыныжы» эгелээрге, Аганак бодунуң үе-чергези эш-өөрү-биле өске кожууннар, суурларже концерттер көргүзүп, үнүүшкүннерни кылып эгелээн.
Тоску классты дооскаш, Тээлиде Тываның улустуң ус-тывыш техникумунуң чонар-даштан чазаныр салбырынга өөренип турган. Бир катап Кызылга техникумнар аразынга болган ыры мөөрейинге киржип чедип келген. «Ыры мөөрейинге киржип келгеш, көөрүмге, мен ышкаш харык-шинээ кызыгаарлыг ийи уруг бар болган. Оларның бирээзи мени кандыг кончуг чараш ырлаар улус силер, бистиң бо техникумче өөренип кирип алыңар» – деп чалаан.
Улуг спортче шиитпирлиг базымнар
Боду ышкаш, харык-шинээ кызыгаарлыг уругларның чалалгазын чүүлдүгзүнгеш, Кызылдың политехниктиг техникумунче өөренип кирип алган. Аңаа өөрени бергеш, амгы үеде кады ыңай-бээр маргылдаалап чоруп турар акызы Давид Монгуш-биле найыралдажып алган. Давидтиң чалалгазы-биле ча адар секцияже кирип алган. Ынчан амгы башкызы Чечен Саржат-оол Аганактың талантызын эскерип кааш, кичээнгейин салып эгелээн.
Аганактың ча адарынга бир дугаар маргылдаазы 2019 чылда Абакан хоорайга болган. Чеже-даа бир дугаар киржикчи болза, ынчан чедиишкин чок, куруг болбаан, ийи дакпыр хүлер медальдыг чанып келген. Оон эгелээш-ле Аганак ча адарынга сагыш-сеткилинден бердинип, хандыкшый берген.
Амгы үеде Аганак ол-ла техникумнуң информастыг технологиялар салбырында өөренип турар. Ортумак өөредилге черин доозуп алгаш, улаштыр Тываның күрүне университединиң физика, математика факультединче кирерин планнап турар.
Россияның ча адар талазы-биле чемпионадынга киржирде, республиканың Спорт яамызы Кызылдың адаптивтиг спорт школазынга улуг үлүг-хуузун киириштирип, Орел хоорайга болган чемпионатче баар-кээр оруун, чурттаар черин доозазын акшаландырган. Аганактың база оон-даа өске харык-шинээ кызыгаарлыг спортчуларның тренерлери Чечен Доржуевна, Виктор Алексеевич Саржат-оолдарга Аганак өөрүп четтиргенин сеткилинден илередип чоруур.
Аганактың ада ызыгуурунда чонар-даштан чазаныр шеверлер болгаш ыры-хөгжүмге сундулуг ыраажылар, хөгжүмчүлер база бар. Ынчангаш Аганак бешки класска Таңды кожууннуң Межегей ортумак школазынга өөренип тургаш, чазанылга болгаш ыры-хөгжүм бөлгүмнеринге барып турган.
Аганак байырлалдарда, дөргүл-төрелдериниң аразынга-даа ырлап, талантызын бараалгадып чоруур. Ынчалза-даа хөй күштү ча адар спортче угландырар сорулганы салган. Чоокку үелерде ырыларының альбомун үндүрер бодал бар. Аганактың эң бир дугаар ырлаан ырызы «Теректер».
Шыдыраа, хол бөмбүү, теннис дээш спорттуң өске-даа хевирлерин сонуургаар, шыдаар шаа-биле ойнап чоруур.
«Харык-шинээм кызыгаарлыг болгаш, спорттуң бо хевирин шилип алган мен. Кижи боду-ла шыдаар болза, шупту чүвени чедип ап болур. Чүгле күзел болгаш тура-сорук херек. Аныяктарга күзээр чүвем болза: чүге-даа таварышкаш, мен ышкаш дүжүп бербезиңерни күзээр-дир мен. Улуг хоорайларже эмчилексээр мен. Ынчалза-даа бо үелерде акша-төгериктиң чедишпезинден шыдавас мен. Кадык кижи апаарынга бодум бүзүрээр мен. Идегелим бар.
Чуртталгада эң-не кол чүүл – кадыкшыл, кадык амыдырал. Арага, таакпыдан халбактанмайн, спорттан, уран чүүлден туттунуп чоруурун күзээр-дир мен. «Демниг сааскан теве тудуп чиир» деп тыва улустуң үлегер домаанда ышкаш, демниг болурун тыва чонумга күзедим!» — деп, Аганак чугаалады.
Аганак ам өглүг-баштыг улуг кижи апарган. Ооң чурттап олурар бажыңынга барып, изиг сүттүг шайын-даа ижер аргалыг болдум. «Техникумга өөренип тургаш, идепкейлиг, талантылыг, онзагай аныяк оолду эскерип каан мен. Ынчан чоок чугаалажып, таныжып, ынакшыдым. Кады чурттаар деп шиитпирлеп алган бис» – деп, эжи Нимаа Ооржак чугаалады.
«Чуртталгаже «ийи дугаар тынышты» чаңгысклассчыларым бергеш, күштү берипкен, а эжим Нимаа меңээ оон-даа артык күштү берип чоруур. «Сен шыдаар сен, эжим!» – дептерге-ле, тура-соруум оттуп келир. Муңчулуп алгаш чоруур болзумза, меңээ кым чедиишкиннер эккеп бээр боор деп бодал-биле кызып чоруурум ол» — деп, Аганак эжиниң чугаазынга улашты.
Аганак Седип 2022 чылдың январь 18–23 хүннеринде Орел хоорайга Россияның ча адар талазы-биле чемпионадынга 60 шыырак спортчунуң аразынга ийи дугаар черни алгаш, мөңгүн медальды чаалап алган.
Тыва чон шаандан тура-ла уран чүүлге, спортка-даа аажок салым-чаяанныг чон болгай. Ону Кызылдың информастыг технологиялар техникумунуң сургуулу Аганак Седип мөңгүн медалы-биле бадыткааны ол. Аганакка тыва чонувустуң өмүнээзинден байырывыс чедирээли.
Айдың ОНДАР.
Чуруктарны маадырның
архивинден алган.
