Тываның Көдээ ажыл-агый, культура яамылары болгаш Республиканың Улусчу чогаадылга төвү «Ыраажы малчын» деп чаа мөөрейни демнежип эрттирген.
Наадымны малчыннарның байырлалы деп адап-даа турза, ол чоннуң сагыш-сеткилиниң өөрүшкүзүн хайныктырып чоруур ниити байырлалывыс болур. Бурунгу төөгүлүг мал ажыл-агыйлыг көшкүн амыдыралдыг өгбелерниң салгалдары болганывыста, ооң чылдагааны билдингир.
Сөөлгү үеде Наадым байырлалынга үндезин национал культуравыстың тыныжы сиңген спортчу маргылдаалар, мөөрейлер чылдан чылче немежип турар апарган. Бо удаада «Ыраажы малчын» деп база бир солун чаа мөөрей Улусчу чогаадылга бажыңынга болуп эрткен. Тыва ырыларны чон аразынга нептередир сорулгалыг республика чергелиг мөөрейже уран талантылыг малчыннарны чалаан.
Чайның изии, кыштың соогу, дыштаныр хүнү, чылдың шөлээзи-даа дивейн, чымыштыг ажыл-ижин, амыдыралын холдан салбайн чоруур малчыннар культурлуг хемчегниң шупту негелделерин күүсеткен. Киржикчи бүрүзү бодун таныштырган кыска видеозун өдээнге тырттырып алган. Найысылалда культура одааның сценазынга аян тудуп ырлаар каас-шиник торгу-маңнык национал идик-хеви-даа, хөгжүм үделгези-даа белен. Магадап, өөрүп хөглээр, адыш часкаар көрүкчүлери ак-көк экран артында. Халалыг-ла аарыг-хамчык! Ынчалза-даа күзелдиг кижи бүрүзү бо мөөрейни интернеттен кажан-даа көрүп болур, оруу ажык.
Кадарарда, хоюм чараш,
Харап көөрде, тейим бедик.
Үндүрерде, хоюм чараш,
Үттеп сургаар авам эки…
Ыраажы малчыннар тыва улустуң хоюг аялгалыг чараш ырызындан эгелээш, чонга билдингир сураглыг ырларны, шүлүктээр рэп ырны болгаш боттарының чогаадып алган ырыларын-даа күүседип турган.
Эрзинниң Сарыг-Булуңдан 47 чыл стажтыг хоочун малчын Чечекмаа Сотнам «Чылгычының ырын» бараалгаткан.
Чайынныг ай черниң кырын
чырыткылаан.
Чаагымны чыварлыг хат
ошкап суйбаан.
Сыдымымны дергилепкеш,
чылгым дозуп,
Салгын-биле адааннаштыр
халдып ор мен…
Хүндүлүг малчын кырган-авайның ырлаар талантызын деткип, аныяк оолдар национал хөгжүм херекселинге: игил, дошпулуур, кеңгиргеге ойнавышаан, сыгыт-хөөмейин катай салып, үдеп берген.
"Наадым-2017" чылдың чемпиону – Тайбың-оол Иргит, Мөңгүн-Тайганың малчыны, бодунуң кады төрээн угбазы Надежда Ондарның чогаадып берген ырызын бараалгаткан.
Ада-өгбем чуртун ээлеп,
Алды чүзүн малым малдап,
Ажыл-ишчи чонум-биле
Ажы-төлүм ачызында,
чурттап чор мен.
Күрүнемниң шаңналдарын
Хүлээп алгаш, хей-аът бедип,
Малчын угум, салгалымны
Мактап ырлап чоргаарландым.
«Сай-Суу хемниң эриинге» деп ховар чараш ырны Чеди-Хөлдүң Булуң-Теректен Марьяна Ондар бараалгаткан.
…Сеткилимниң көрүнчүү дег,
Чедишкен ай үнүп туру.
Сактыышкынның шапкын хеми
Саарыгландыр ага берди.
Сагыжымның ээреминден
Чашкы чалыы үелерим
Чаржып ойнап, каткы-хөглүг
Салдап үнүп эшти берди.
Сай-Суу хемим, Сай-Суу хемим,
Чайынналган Сай-Суу хемим…
Бо ырның сөзүн Тываның Улустуң чогаалчызы Александр Даржай, аялгазын композитор Наталья Лопсан чогааткан. А Бай-Тайгадан Сергей Иргит, Каа-Хемден Урана Салчак, Өвүрден Аяс Саая боттарының чогаадып алган ырыларын күүсеткен.
Республиканың көдээ ажыл-агыйын хөгжүдеринге хүн бүрүнүң ажылы-биле бараан болуп, үлүг-хуузун киириштирип чоруур малчыннарывыс; Бай-Тайгадан Сергей Иргит, Эрзинден Чечекмаа Сотнам, Тожудан Айдыс Кара-Сал, Каа-Хемден Урана Салчак, Барыын-Хемчиктен Надежда Саая, Кызыл кожуундан Шолбана Куулар, Чөөн-Хемчиктен Сендажы Сагаан, Чеди-Хөлден Чаян Оруспай, Мөңгүн-Тайгадан Тайбың-оол Иргит, Бии-Хемден Елизавета Кулундарий, Тес-Хемден Эмма Шалык, Өвүрден Аяс Саая, Чаа-Хөлден Марьяна Оюн, Таңдыдан Чечен-оол Куулар, Сүт-Хөлден Тайгана Доңгак ыраажылар мөөрейинге төлептии-биле киришкеш, он муң акшалар-биле шаңнаткан.
Бирги черни Улуг-Хемниң Арыг-Үзүү суурнуң малчыны Сергей Балган чаалап алган. Ол «Бедик даглар, арыг хемнер» деп сураглыг ырны кайгамчык чараш ырлап күүсеткен.
Тиилекчиниң тускай шаңналы «Ыраажы малчын» деп бижиктиг, алдын сарыг статуэтка биле чүс муң рубль болган.
Аъттың челинден ужукталып үнгеш, хөгжүм аялганың дүлгүрүү (скрипичный ключ) болу берген чараш статуэтканы Тываның Алдарлыг чурукчузу Начын Шалык чогаадып кылган.
Хоюг өткүт үннүг ыраажы малчыннарның аразындан ёзулуг уран талантылыг тиилекчини ТР-ниң Улустуң хөөмейжизи, Россияның алдарлыг артизи, бүгү делегейде сурагжаан «Хүн-Хүртү» ансамбилиниң ыраажызы Кайгал-оол Ховалыг, ТР-ниң алдарлыг артистери Елена Ондар (Республиканың Улусчу уран чогаадылга төвүнүң директору) биле Ай-Хаан Ооржак («Хөөмей бит» бөлүүнүң солизи) үнелеп шилээн.
Жюрилерден аңгыда, адыш часкаар көрүкчүлер чок-даа болза, сцена кырынга, камера баарынга ырлаары сүрээденчиг-даа болза, чаңгыс ыр ырлааш, он муң акша-биле шаңнадыры өөрүнчүг болганын мөөрейжилер чажырбайн чугаалаан.
Мөөрейге бодунуң чогаадып алганы ырызын бодунуң чазап алган игилинге боду ойнап күүсеткен, Тываның бөдүүн ажыл-ишчи хоочуннарының бирээзи Сергей Иргит «Шын» солун таварыштыр аныяк-өскенге ажыктыг сүме чагыын берген: «Аныяамда чолаачылап чораан болгаш, барбаан-четпээн черим-даа чок. Совет үеде республика чергелиг фестивальдарга үргүлчү киржип чордувус. Ам хуу малым кадарып, амыдырап чурттап чор мен. Чүгле малчыннар киржир мөөрейни бо назынымда бир дугаар таваржып тур мен. Ооң мурнунда ындыг чүве турбаан. Кончуг эки-дир, моон-даа соңгаар чылдың-на эрттирип, сайзырадыр болза эки. А ыяштан хамык чүүлдер чазаарын ус-шевер чазаныкчылардан өөренип алган мен. Игил чазаарынга аныяктарны өөредип болур мен. Күзелим ол. Аныяктарга телефондан бичии медээлер көрүп турбайн, орус, тыва чогаалчыларның улуг чогаалдарын номчуурун сүмелээр-дир мен. Чогаалчылар дээрге генийлер-дир. Ном номчааш, кижи хөйнү билип, амыдыралга өөренип алыр. Кижини кижизидер чүүл – ном».
Дараазында чылын болур республика чергелиг «Ыраажы малчын» мөөрейге чүгле малчыннар: хуу арат фермер ажыл-агыйында, унитарлыг бүдүрүлгеде доктаамал ажылдап чоруур, «Аныяк өг-бүлеге – кыштаг», «Инек-чемгерикчи малым», «Чаа сорук» дээн ышкаш губернатор төлевилелиниң киржикчилери турар ужурлуг. Уран талантылыг, ырлаар салым-чаяанныг малчыннарга солун мөөрейни организастаан яамыларның ажылдакчыларынга, чалаттырган жюрилерге өөрүп четтиргенин ыраажылар илереткен.
Рада Демчик
Арслан Аракчааның
тырттырган чуруктары
