2021 чылдың сентябрь 19. Кызылга кайгамчык аяс, чылыг хүн болду. Ол хүн мен соңгулда участогунга эртежик чеде бергеш, соңгукчу хүлээлгемни күүседип, Тываның Баштыңынга Владислав Ховалыгны, ооң соонда «Чаңгыс демниг Россия» партиязын улуг идегел-биле соңгааш, бажыңымга келгеш, дүүн белеткеп алганым улуг рюкзагымны чүктепкеш, Дөгээ дааның бажы кайы сен дээш, шалыпкын чоруптум.
Дагже шуушкан чоннуң хөйү кончуг, колдуунда аныяктар. Рюкзагымның аары аажок, чүге дээрге ында үүрмектеп чарып алган кургаг ыяштарым, аъш-чемим, дагның шыпшыынга «саң салыр» тыва ак чем эктимни базып чор. Быжыг, чиик даянгыыжымның дузазы-биле чүткүп үнүп олур мен. Кызылдан көөрге, ырак эвес кылдыр көстүр, херек кырында дыка ырак чер-дир, бир бедиктиң кырынга үнүп кээрге, дараазында оон улуг бедик. Ынаар кызып чорааш үнүп кээрге, дараазында оон-даа бедик бар, та чеже чүве. Колдуунда дагның мээс талазында бичии кокпа орук-биле үнерге, чиик болду. Дагның бир кырлаңында бижип каан таринаның тодазын, чаражын, көскүзүн канчаар боор. Мооң мурнунда-ла Дүптең башкыдан айтырып алган кижи мен. Ол таринада чүү деп бижээнин айтырарымга, тибет дылда «кара чүве бастырзын, ак чүве тиилезин, бакты базып каапсын, чон мандызын» деп бижип каан деп башкы тайылбырлаан. Дагже үнген, баткан улустан ында чүү деп бижээнин айтырып чордум. Билир кижи чок болду.
Кызып чорааш, ам-на бурганга чедип келдим. Дөгээ дааның эң бедиинде тургузуп каан кайгамчык улуг бурган. Кылаң сарыг, алдын бурган болду. Холунда улуг сава тудуп алган. Көөрге, экизин, көрүштүүн канчаар, бүгү боду алдындан бүткен. Шынап-ла, караны базар, тыва чонну камгалаар, карактаар улуг алдын бурганывысты чогуур бедикте олуртуп алдывыс. Мону мынчаар бүдүрүп алыры кончуг берге, аар ажыл деп чүвени чон билир. Бо улуг ажылды чүткүлдүг-ле кижилер – архитекторлар, скульпторлар, тудугжулар дээш хөй-ле ажылчыннар кылган. Ажылчын кижиниң холу арыг, олар чонга буянныг үүлени бүдүрүп берип чоруур. Удуртур башкарар, организастаар ажылды Буян башкы дыка-ла эки чоруткан-дыр.
Мен ол хүн алдын бурганны каш катап дескингеш, ооң чанында саң салыр черге одагны кывыскаш, аъш-чемниң дээжизин салып, мөргүлдү кылдым. Сеткилим ханызындан мөргүп, йөрээл салдым.
Ол хүн Дөгээ дааның бажынга Буян башкыга, оон улуг архитектор Орлан Донгакка ужураштым. Олар база дыка өөрүп турлар.
Будулгаазынның 90 чылдарның берге үезинде бо дагның бажынга чораанымны сактып келдим. Ынчан бис беш кижи «Дөгээ» деп атты сегидер, эдер дээн херээвис ол чүве. Дагның бажынче арга чарыындан үнген бис. Машинавысты Вавилин дачаларының чоогунга, даг эдээнге тургузуп кааш, рюкзактарывыска 20 кил ак будукту үлей чүктээш, аар чүъктүг тевелер дег, чүткүп үнүптүвүс. Дагның бажынга үнүп келдивис. Хоорайдан көөрге, бичии үжүктер көстүп турар болгай. Чогум чеде бээрге, кайгамчык улуг, узун, калбак үжүктер болду. Калбак хаялар-биле чыып салган үжүктерниң узуну 20 метр, дооразы 1 метр ажыг. Чоокку үелерде кижи холу аңаа дегбээн болгаш, чашпан-сиген, чиңге даялар шыва алган. Улуг үжүктер көзүлбестей берген. Даяларның, улуг чашпаннарның турулбазын канчаар, хол аарып каар.
Аштап алган бис. Эде салып тургаш, «Дөгээ» деп атты хевир киирип алган бис. Эккелген будуувус үзе тура, мөлдүк-калдык четти. Үжүктер аянныг, чараш апарды. Ажылывыс түңнелдиг болганынга өөрүп турган бис. Ынчан бистиң бөлүүвүс 5 кижи, оларның аразында мен, кооперацияның хоочун ажылдакчызы Ч.К. Айыр-Санаа, спортчу тренер Аян Ховалыг база ийи бичии оол. Ынчан бис хөөрешпишаан, шүлүк одуруу чогаады кааптывыс:
«Дөгээ» деп ат кайыын келген,
Төөгүзү кайда ирги?
Дөртен аътты чарыштырган,
Төнмес сарыг ховуда бе?
Бедик дагга чоруурга, башка бодал кирер дээр болгай. Ол-даа шын боор.
Сентябрь 19-та, бүгү Россияның соңгулда хүнүнде, баштай чораанывыстан ынча хөй чылдар эрткенде, Дөгээ дааның бажынга үнүп келгеш, шаандагы сактыышкынымны бодап, үениң эки талаже өскерилгенин магадап, иштимде өөрүп турдум.
Үжүктерни шагда-ла чыгган даштарывыс эрги хевээр, чаарткан-даа болза, шала бичиилей берген, будуу бораңгай. Өске черлерден бистиң Кызыл хоорайывыска келген чон «Дөгээ» деп бижимелдиг дагны көргеш, чонувусту магадаар, чуртувусту мактаар болгай.
Мен бодум хуумда, ол үжүктерниң адаан дескилей цементилээш, үжүктерни тода бижээш, дыка чараш ак будук-биле будааш, чаартып каар болза, ол бажы-биле баар, көскү-даа, чараш-даа болур. Ол дугайында бодалымны улуг архитекторга-даа, хүндүткелдиг Буян башкыга-даа чугаалаарымга, чөпсүнүп турар болду. Чүве кылыры белен эвес болгай. Чугаалаарга-ла, белен. Кылыры кончуг берге. Маңаа хөй чарыгдал үнер, ону кайыын алырыл? Кымнар ону холга алырыл? База айтырыг. Ынчалзажок кылып алыр болза, буянныг ажыл-дыр. Чаңгыс катап чаа кылыптар болза, чон ону утпас.
Монгуш СҮГЕ-МААДЫР.
Кызыл хоорай.
