Алекмаа САЛЧАК: “КЫМ-ДАА ХООЙЛУГА ЧАГЫРТЫР УЖУРЛУГ”

Күш-ажылдың кижизи

Шииткекчи – кем-херек үүлгеткен улустуң салым-чолун шиитпирлээр улуг харыысалгалыг болгаш нарын мергежил. Оларның аразында херээжен кижилерниң саны база эвээш эвес. Бо материалдың маадыры ТР-ниң Дээди Судунга ажылдаанындан бээр 30 чыл чедип турар. Ол ам хүндүлүг дыш­танылгада. Суд систе­мазында ниити ажыл стажы 35 чыл.

📢Шииткекчи. Башкы. Юридиктиг эртемнерниң кандидады

Алекмаа Салчак кол мергежилинден аңгыда, Тываның күрүне университединде башкылап турар. Юридиктиг факультет чаа ажыттынып турда, кандидаттар, докторлар, профессорлар негеттинип турган. Ол 2006 чылда “Юридиктиг эртемнерниң кандидады” атты камгалап алган. Алекмаа Салчак шииткекчилевишаан, республиканың чаңгыс дээди өөредилге черинде 14 чыл дургузунда башкылап, эртем талазы-биле ажылды чорудуп турар.

1986 чылда бир дугаар суд хуралын эрттирген. Барыын-Хемчиктиң район судунга 40 хар ажа берген улустуң эптештирилге херээн көргени уттундурбас. Ашак-кадай кады черле чурттап шыдавазын, бот-боттарының аажы-чаңы таарышпазын дыңнаткан. Ынчалза-даа чара бадыланчыр дээн өг-бүлени эптештирерин чедип алыры-биле, үш ай иштинде боданыр хуусаа бээр дээрзин тайылбырлаарга, херээжен кижи: “Үш ай хамаанчок, чаңгыс хонук безин чурттап шыдавас мен” – дээш, өгленишкенин дугайында бадылганы күш чок деп санаарын дилээн. Чогум кыдыындан көөрге, эптиг-найыралдыы аажок ышкаш өг-бүле болган. Ийи ажыг ай үе эрткенде, катап эптежип алганын олар дыңнаткан. Ук херекке хамаарыштыр суд шиитпирин соксаткан.

📢Херек үүлгеткен кижиге болчуру белен эвес

Алекмаа Салчак Иркутскиниң күрүне университедин дооскаш, Кызыл-Мажалыкка Тыва АССР-ниң болчукчулар коллегиязынга күш-ажылчы базымын эгелээн. Юридиктиг консультацияга болчукчулап турган. Аныяк тускай эртемниг кижи шииттирер деп турар улусту кээргээш, ыглап-даа турганын сактып чугаалаар. Оларның аразында улуг-даа, аныяк-даа кижилер бар. Назы четпээннер херек чок черге частырыг кылгаш, салым-чолун будап алырга, дыка хомуданчыг. А болчукчуга херек үүлгеткен кижиге болчуп, ону агартыры белен эвес.

📢Шииткекчилерни чон соңгуур

Алекмаа Салчак 1986 чылда Барыын-Хемчиктиң район судунга шииткекчилеп эгелээш, улаштыр ооң даргазынга чедир депшип ажылдаан. Ол үеде шииткекчи деп мергежилдиг улус ховар турган.

– Мээң өөм ээзи шагдаа ажылдакчызы, ийи хонук дыштаныр, хондур билдириишкиннер хүлээп алыр харыысалгалыг дежурный турган. Ооң шалыңы 120 рубль, мээң күш-ажыл стажы чок, аныяк шииткекчиниң шалыңы 90 рубль. Суд даргазы апаргаш, 110 рубльди ап турдум. Ынчан шииткекчилерни чон соңгуур турган. Кордакчыларның допчу-намдарлыг чуруун херим даштынга чыпшырып, тускай самбыраларга азып каар. Чылдың-на кылган ажылывыстың дугайында отчет бээр бис. Хоойлу езугаар шииткекчи албан-дужаалга 25 харлыг улус ажылдаар. Шииткелдерни тыва дылга парлап үндүрүп, херектерни-даа тыва дылга көрүп турган. 1991 чылдан эгелээш шупту өскерилген.

Мээң ажылдап эгелеп турар үемде, амгы үеде дег, компьютер, интернет бар эвес, шуптузун хол-биле бижиир. Оон харын парлаар машиналар тыптып келген. Машинист-секретарьлар херектерни, шиитпирлерни шаккыладыр парлап-ла турар. Хөй шиитпир үндүрер апарза, боттарывыс-даа парлаар бис. Чижээ, бөлүк кем-херек үүлгедикчилериниң херээ. А-4 хемчээлдиг дыка чуга саазын аразынга кара-саазынны тудуп алгаш, парлаарга, ойлуп-даа турар. Күш-биле парлаар болгаш лентазы ол артпас. Электри-биле ажылдаар машиналар кээрге, күш-биле парланып өөренген улус бир үжүктү базарга-ла, ырадыр халып чоруй баар турган...

Партия үезинде дерзии кем-херек үүлгедиишкини азы онза болуушкун болурга, истелге эгелээриниң бетинде, райком бюрога ыяап-ла чылдагааннарын сайгарар турган: ол дээрге өлүрүкчү чорук, ажы-төлге хамаарышкан херектер болур. Барыын-Хемчик кожуунга ийи эдип-чазаар колония турган. Ол үеде шиит­тиргеннерни колдуунда комбинат тудуунга ажылдадыр, чуртталга бажыңнарын олар тудуп турган.

📢Анай-оол Ховалыг – дыка кижизиг, хүндүткелдиг өгбе

ТР-ниң Дээди Судунуң төөгүзү дыка байлак. Мен аңаа 1992 чылдың сентябрьда ажылдай бердим. Дээди Суд ынчан хоорай төвүнде Комсомольская кудумчузунда ийи каът оран-савага турган. Ол үеде Дээди Судтуң даргазы – Анай-оол Дыытпаевич Ховалыг. Ол бистиң республикавыска суд, прокуратура, юстиция органнарын хөгжүдеринге, оларның ажыл-чорудулгазын чаартып тургузарынга, аныяк кадрларны өөредип, оларны деткииринге бодунуң амыдыралчы улуг арга-дуржулгазын киирген. Төлептиг мөзү-бүдүштүг хоочунувус республиканың суд системазының, юристериниң эң-не хүндүткелдиг ажылдакчызы чораан.

Анай-оол Ховалыгның аныяк шииткекчилерге-даа, специалистерге-даа, аппарат-даа ажылдакчыларынга хамаарылгазы дыка эки турган. Дыка кижизиг, хүн­дүткелдиг өгбе. Ол кымны-даа черле чемелеп көрбээн, шуптузун эптиг-чөптүү-биле тайылбырлап, дыка таптыг чагып-сургаар. Анай-оол Дыытпаевич Бора-Тайганың ортумак школазынга башкылап, ТР-ниң прокурорунга, юстиция сайыды эрге-дужаалдарга ажылдап чораан.

Хөй чылдарда Дээди Судту удуртуп турган Надежда Чычан-ооловна Күжүгет-биле Барыын-Хемчиктиң район судунга кады ажылдап турган бис. Бир солун чүүл – Иркутскиниң күрүне университединче өөренип кирип турумда, Надежда Чычан-ооловна ону доозуп турган. Мындыг бедик мергежилдиг хоочуннар арга-дуржулгазын биске дамчыдып келген.

📢Базырыктар – чүс-чүс чылдарның төөгүзүнүң чажыттарының

кадагалакчылары

Чадаананың 1 дугаар ортумак школазының башкызы төөгү эртемин кичээлдерге аажок солун кылдыр тайылбырлаар. Чеден чылдарда Тывага археологтар базырыктар казып шинчилеп эгелээн. Ону дыка сонуургаар турган мен. Тываның девискээринде хөй санныг улуг хемчээлдиг базырыктар чүс-чүс чылдарның төөгүзүнүң чажыттарын кадагалап чыдары магаданчыг. Ол үеде Манчүрекке база геологтар казымал байлактарны тывар шинчилел ажылдарын чорудуп турган.

Алдан-Маадыр суур чурттуг аныяк кыстың изиг күзели – археология экспедициязы, улуг ажыдыышкыннар.

– Школа дооскаш, Ленинградтың төөгү факультединче өөренип кирер деп бодап турган мен, ынчан өөренип кирер олуттарны Тывага бербээн. Иркутск, Пермь хоорайлардан юридиктиг факультетче олуттар бар болган. Иркутскиге өөренип тургаш, амгы мергежилимни сонуургай берген мен. Башкыларывыс кичээлдерни дыка солун эрттирер турган. Ынчан дээди өөредилге черин доозуптарга-ла, хуваалда-биле ажылдадып чорудар.

Иркутскиже өөренип чоруп турумда, Анай-оол Дыытпаевич Ховалыг юстиция сайыдынга ажылдап турган. Ол шүүгү талазы-биле аныяк кадрларны кымны кайнаар чорударын харыылаар. Ынчан авиааргыжылга дыка эки, самолет хүнде ийи катап Иркутскиже ужар – деп, хүндүлүг дыштанылгада шииткекчи сактып чугаалаар.

📢Россияның Маадырының чаңгыс чер-чурттуу

– Авам – совет-партия шугумунуң ажылдакчызы, Хе­рээженнер чөвүлелиниң даргазы. Ол үеде уруг-дарыынга хамаарылгазы багай, арага-дары ижиптер херээжен улус эвээш эвес турган. Авам олар-биле кижизидилге ажылы чорудар дээш, сургакчылап чоруп каар. Күрүне ажылдакчызы Байкара Шөжүлбеевна Долчаңмаа дарганы сактып алган мен. Бистиң бажыңывыска ажыл-агый аайы-биле кээр турган. Тыва херээжен кижилерге дөмейлешпес, бедик, шыырак, дыка аянныг угбай. Чажының бир кезээ көгере берген, узун чажын «хөпээннеп алыр». Оон аңгыда, профэвилелдер даргазы Тамара Чаш-ооловна Норбуну дыка сактыр мен – деп, ол сеткил хайныышкын-биле чугаазын уламчылады.

Алекмаа Анай-ооловна Россияның төөгүзүнде ат-алдарлыг кижилер Петр I Хаанны болгаш амгы үеде Тываның төлептиг оглу, Россияның камгалал сайыды Сергей Шойгуну эң-не хүндүлеп, онзалаар. Чүү деп чүү дээр, “Тывадан мен” – дээрге-ле, кижи бүрүзү Россияның Маадырының чаңгыс чер-чурттуу-дур деп көөр апарганын шупту билир болгай бис.

📢Аян-чорук – сонуургалы

Өг-бүле ийи уруглуг. Олар аңгы амыдырап-чурттап турар. Бирээзи – юрист, өскези даштыкы харылзаалар талазы-биле мергежилдиг. Англи, испан дылдар билир. Ийи уйнуктуг.

– Өөм ээзи, уругларым бигус кылып каарымга, дыка амданныг дээр. Оон аңгыда, быжыртынарынга база ынак мен. Уругларым садыг тортун чивес. «Муравейник» деп тортту кылырда, далганны үскен далган дег хээп алгаш, изиг үске дыка дүрген боорзактай быжыргаш, хоюткан сүттү таарыштыр немеп алыр. Ынак байырлалывыс – Чаа чыл.

Аян-чорук кылырынга дыка ынак бис. Каяа-даа четкен бис, ынчалза-даа барыксаар черлеривис ам-даа бар. Амгы үеде хүндүлүг дыштанылгада болгаш, хостуг үем хөй апарган. Тывада безин кижиниң көрбээн, четпээн черлери дыка хөй болгай. Өг-бүлевис-биле чылда ыяап-ла бир катап аян-чорукчулаар бис. Японияже бичиимден тура барыксаар мен. Дыка байлак төөгүлүг болгаш езу-чаңчылдарлыг чурт. Бедик технологиялар талазы-биле база өртемчейде бирги черде – деп, ол сонуургалдарын каксы таныштырды.

📢Шынчы, шыңгыы, кижизиг

Алекмаа Анай-ооловнаныы-биле, шииткекчи кижи шынчы, шыңгыы, кижизиг болур ужурлуг. Чамдыкта херек көрүп ора, “Чүге-ле бис каш санныг тывалар өлүржүп-чидиржип, оорлажып, бот-боттарывысты куду көрүп чоруур улус боор бис” деп бодал дүвүредип келир.

– Кем-херек үүлгедиглериниң кол нуруузу араганың хайындан болуп турары чажыт эвес. "Ыт ишпес ажыг суг" кижиниң кижи шынарын чидирер. Шупту чүүл кижиниң бодундан хамааржыр. Амыдырал, өг-бүлези дээш туттунар болза, бо бүгүден чайлап болур. Эвээш улус демниг болуп, кады бурунгаар депшиир болзувусса эки.

Амыдыралда чүү-даа турар, адааргалга эң-не хөңнүм чок. Бодум таламдан, бир эвес чанымда эжим чедиишкинниг болза, дыка амыраар мен. Бир эвес дуза херек болза, деткиир мен. Совет үени чамдык улус бактап-даа турган болза, ынчан адааргаар сеткил эвээш турган-дыр ийин – деп, хүндүлүг дыштанылгада шииткекчи бодалдары-биле үлешти.

📢Национал аян-биле даараан хепти кедер

Алекмаа Анай-ооловна бодун чараш алдынар херээжен шииткекчилерниң бирээзи. Ол хурал-суглаа үезинде даады национал аян-биле даараан платье, костюмнарлыг болур. Билдингир дизайнер Вячеслав Донгак хепти кандыг пөс-биле даараарын, угулзазы каяа турарын, моюндуруунуң хевирин боду чогаадып чуруур. Донгактарның ажылдарын ол дыка сонуургаар болгаш деткиир.

Хүндүлүг дыштанылгада шииткекчи аргыттынарынга база сонуургалдыг. “Совет үеде күш-ажыл кичээлинге оолдар чазаныр, уруглар аргыттынар, даараныр, аъш-чем кылыр болгай. Аргып өөренип алгаш, кандыг угулзаны үндүрерин чамдыкта бодум чогаадып алыр мен. Өг-бүлемниң кежигүннеринге хепти бодум аргыыр мен” – деп, ол чугаалап турар.

📢Тываның Шииткекчилер чөвүлелиниң даргазы

Алекмаа Салчак суд системазының шупту хөй-ниити организацияларынга ажылдап каапкан. Чоокта Россияның Шииткекчилер чөвүлелиниң регионалдыг салбырының даргазынга соңгуттурган. Чөвүлел ажылдап турар шииткекчилерден аңгыда, хүндүлүг дыштанылгада хоочуннарны база утпайн, эвилелдеп турарын ооң даргазы демдеглеп турар. Чөвүлел шииткекчилерни хөй-ниити ажылынче хаара тудуп, культура, спортчу болгаш хөй кижи киржилгелиг хемчеглерни, эртем конференцияларын эрттирип чаңчылчаан. Чылда ийи катап суд системазының ажыл-чорудулгазының дугайында солунну, “Вестник правосудия” сеткүүлдү база үндүрүп турар.

Алекмаа Анай-ооловнаның мурнунда планнары хөй. Тываның күрүне университединге башкылап, эртем талазы-биле ажыл-чорудулганы уламчылаар. Ол – Фемидага (грек мифологияда шүүгү бурганы) бараан болур орукту шилип алган студентилерниң төлептиг үлегери. Кады ажылдап турар коллективи, доостурган, амгы-даа студентилери башкызының кижизиг мөзү-бүдүжүн – дузааргаан, улус-биле чугаалажып база бодун шын алдынып билирин демдеглеп турар.

Хөй чылдар дургузунда ак сеткилдиг, үре-түңнелдиг ажыл-херээн Тываның Чазаа бедии-биле үнелеп көрген. Алекмаа Салчак – «Тыва Республиканың алдарлыг юризи», «Тыва Республиканың алдарлыг ажылдакчызы» деп аттарның эдилекчизи.

Шеңне ХОВАЛЫГ.

Чуруктарны өг-бүле архивинден алган