Амгы үеде өг-бүлем аайы-биле төрээн Тывамдан ырак черде чурттазымза-даа, ында кандыг өскерилгелер болуп турарын, интернет четкизинден үргүлчү номчуп турар мен. Бо хүннерде Тожу кожуунда халдавырлыг аарыг илереттингенин номчааш, сагыжым аарып, мындыг чүүлдү бижиирин шиитпирледим. Чамдык улус шыжыгар, а өскелери сеткили ханып, Чазак азы албан-дужаалдыг кижи бүрүзүн бактаарынга немей даяныр боор. Ынчалза-даа мээң санал-бодалым, Тывавыстың бойдузу болгаш эвээш санныг чоннарның чизезинче кирген тожуларга дуза кадарынче угланган деп, билип алырын диледим.
Кызыл-Даштыгдан аңгыда, Ак-Суг бажында чес, молибден болгаш өске-даа ховар металлдар тывыжын болбаазырадыр комбинат тудуун бо чылын эгелээр. Бо казымал байлакты шиңгээдип эгелээриниң чөпшээрелин «Голев даг-тывыш» компаниязы (инвестору «Интергео» УК») 2007 чылдың февраль 21-де алган. Бүдүрүлгениң планында комбинатка 4000 хире ажылчынны хаара тудары көрдүнген (mert.tuva.ru).
Оон ынай ону ажылдадырынга херек электри күжүн Иркутск областың Тулун деп станциязындан Чөөн Саян дагларын ажыр шөери көрдүнген, база болбаазыраткан чиг этти үндүр сөөртүрде, Красноярск крайның Курагино суурунга чедир чазаглыг орукту ажыглаары көрдүнген. Бо төлевилелдиң ажылын эгелээриниң бетинде чон аразынга 2019 чылдың октябрьда дыңнадыышкыннарны «Голев даг-тывыш» компаниязы Тоора-Хемге эрттирген. Чүүлдүг деп саналды чондан алганының түңнелинде, амгы үеде экологтуг күрүне экспертизазын эртери негеттинип турар.
Чүгле комбинат тудуу эвес, улуг орук (хүнде аай-дедир 300 хире чүъктүг чычаан) база электри четкизи (ону хайгаараар орук) Тожуже бо сөөлгү ийи чылда кээр деп доктааттынган. Мону барымдаалааш, кожавыста Красноярск крайның Бойдус курлавырларының яамызы Курагино району база хөй-ниити организациялары-биле ажылчын бөлүктү тургускаш, «Голев даг-тывыш» бүдүрүлгези безин эвес, оларны удуртур компаниязының киржилгези-биле, тус черниң бойдус девискээрин төтчеглекчилер киирбезинге удур база үргүлчү эртем-шинчилел хайгааралдарын доктаадыры-биле, «Ергаки» бойдус камгалалының сесерлииниң тускай кезээн тургузар деп шиитпирлээн. Билдингири-биле, бойдус парыгынын (камгалалдыг девискээриниң) немелде кезээн маңаа тургузар дээш, шалыпкын ажылды кожаларывыс чорудуп эгелээн. Казыр болгаш Кизир деп хемнер ортузунда улустуң балыктаар черлерин камгалаары-биле, Ак-Сугдан чиг эт сөөртүр оруктан соңгаар талазында улуг девискээрни онза камгалалдыг чер кылдыр бээрин, тус черниң удуртулгазы чоннуң саналы-биле чөпшээрээн.
Камгалалдыг черлерни Тожуга тургузары чүге шаптараазынга таваржып турарыл? 2015 чылда экологтарның саналы-биле, Бии-Хемниң кончуг балык-байлаңныг, аң-меңниг адырларын камгалаар девискээрин тургузар дугайында ажылдар эгелээн турган. Чазактың айтыышкыны-биле, ажылчын бөлүк эртемденнерни, бойдус камгалаар албан черлерин, Тожу, Каа-Хем, Тере-Хөл кожууннарның төлээлерин, ниити организацияларны хаара тудуп, камгалалдыг девискээрниң кызыгаарын болгаш дүрүмнерин ажылдап кылган. Бо онза камгалалдыг девискээр Тожунуң база Тере-Хөлдүң биче-буурай чонунга дуза чедирип болур турган – национал паркка шыырак камгалалдыг кезектен аңгыда, тус чоннуң ёзу-чаңчылынга дүүштүр амыдыраар черлерни база туризм сайзырадыр девискээрлерни айыткан турган.
Кожууннарга чон аразынга эрттирер чыыштар артып калганда, Бойдус курлавырлары болгаш экология яамызын мурнай, ынчан ооң эргелелинче кирбейн турган аңгы аңныыр ажыл-агыйының төлээлери Тожуга аңныыр черлериниң хуваалдазының дугайында хурал кылган. Кажан аңныыр черлерин сайгарар хуралга чыылган чон олардан хостуг аңнап турар черлерин конкурс езугаар кайыын-даа келген акша-хөреңгилиг киржикчилер садып алгаш баар деп билгеш, кандыг-даа бойдус девискээрлери-биле холбашкан айтырыгларга калбаа-биле чөпшээрешпейн, ойталаан. Чыылган чон аразында Тожунуң ивижилери-даа эвес, олардан аңгы балыкчы, аңчы база бүдүү аян-чорукчулар хүлээп амдажаан улус камгалалдыг девискээр тургузарынга удурланып, бо айтырыгны аңныыр черлери-биле «хойтпактааш», шаптараазынны тургусканы илдең.
Мооң бадыткалы – чоокку үеде Бойдус курлавырлары болгаш экология яамызы Тожуга үстүнде айытканым үлетпүрден камгалаары-биле, Хамсыра хемге балык дунчулаар адырлары-биле кады бойдус сесерлиин тургузар дээрге, база-ла чыылганнар удурланып, ойталап каапкан. Бо арыг саботаж – күрүнениң саналынга удурланыышкын-дыр. Чүге дизе Хамсыра хемге балыктаары 1987 чылдан-на хоруглуг, мону Россияның балык ажыл-агыйы (Росрыболовство) дүрүмнерде бактаап, 22 дугаар статьяда быжыглаан (http://docs.cntd.ru/document/985500036).
Ам интернет четкизинде Тожуга балыктаан, Тывадан соңгаарже келген кижилерниң чуруктары, видеолары үзүк чок көстүр. Бо улустуң билбези ырак черлерже согур душ бооп келбес, уткуп-хүлээп, балыктыг черлерже чедирип турар сургакчыларлыг-дыр. Ынчангаш үстүнде демдеглээним орук ажыттына берзе, ол чажыт үүлгедиглерни кымга уламчылаарынга таарымчалыы билдингир.
А Тожунуң биче-буурай ивижилерин, оларның мал одарладыр, аңнаар, балыктаар черлерин бойдус камгалалындан аңгы кандыг хоойлу камгалап болурул? Федералдыг хоойлу ("О гарантиях прав коренных малочисленных народов Российской Федерации") Азас, Ий, Сыстыг-Хем, Чазылар сумуларын биче-буурай чоннарның чурттаар чизезинче киирген. Ынчалза-даа бо чүгле суурлар девискээри болуп турар, маңаа иви кадарып азы аңнап болуру чөгенчиг.
Оон аңгыда, бүдүн Тываны Соңгу чүктүң девискээрлеринге чоокшулаткаш, Тожу, Тере-Хөл, Эрзин, Мөңгүн-Тайга кожууннарны Соңгу чүктүң девискээрлеринге деңнээн деп билир бис. Ынчалза-даа бо хоойлу чүгле акша-шалың, пособие, пенсия дугайында айтырыгларга хамааржып турар, девискээр дугайында эвес. Кандыг-даа кижи бо кожууннарга ажылдаар болза, шалыңынга кадыг-берге байдалда ажылдап турар дээш, немелде акша алыр деп доктааткан.
Биче-буурай чоннар чизезинче Россияда 50 муңдан көвей эвес, 47 санныг чон кирген, олар бодунуң чурттап турар девискээринге тус чоннуң ёзу-чаңчылынга дүүштүр амыдыраар черлерни (территории традиционного природопользования) тургузуп болур. Амгы үеде чуртта федералдыг деңнелде чаңгыс-даа мындыг девискээр тургустунмаан. Чүгле регионнар (Саха-Якутия, ХМАО, Бурятия, Хакассия) боттарының деңнелинде эвээш санныг чоннарның ёзу-чаңчылынга дүүштүр, амыдыраар черлериниң дугайында хоойлу-дүрүмнерни баш бурунгаар хүлээп, доктааткаш, мындыг девискээрлерни тургузуп ап турарлар. Федералдыг хоойлуга дүүштүр, баштай тус черниң чону дилег кылыр, ону тус черниң хуралы регионда хамаарылгалыг албан черлери-биле сайгаргаш, чөпшээрээр.
Ынчалза-даа баштай мындыг чөпшээрелдиг черлерни бээр мурнунда, бо черлерни кадастрга киирген турар ужурлуг деп билдим. Тожу кожуунда колдуунда арга-арыг черлери бүрүткеттинген. А оларның ажыглалы («назначение использования») «Арга-арыг планында» азы «Тожу кожууннуң девискээриниң хөгжүлдезиниң планында» кандыгыл? Бир эвес арга-арыг черлери иви ажыл-агыйын чөпшээрээн («для ведения оленеводства») азы көдээ ажыл-агый черлери иви одарлары («оленьи пастбища») деп тодараттынган болза, ынчан ивижилерге бо черлерни үлеп болур. Бир эвес мындыг ажыл чоруттунмаан болза, ону кылырынче албан черлери хөй акша-хөреңгини, күштү үндүрер ужурлуг.
Арга-арыгны көдээ ажыл-агый черлери деп тодаратпаанда, ивижи улуг девискээрни арат ажыл-агыйы (азы ЛПХ) кылдыр алыр болза, дыка хөй негелдеге таваржыр: оруктарны өрт болдурбазы-биле аштап, сугну белеткеп, ажылчыннарны өрт өжүреринге өөредип, ыяштарны курт чивези-биле камнап, шинчилеп, кадастр ажылын чорудуп, көвей акша-хөреңгини арга камгалалынче үндүрер апаар. Бо бүгүнү специалистер менден эки билир боор, шыдаар шаам-биле арга-арыг хоойлу-дүрүмнерин номчааш, билгеним бижидим.
Бөгүн арат ажыл-агыйы дээш, ивижилер черлерин быжыгладып алган-даа болза, чүгле аал долгандыр эвээш девискээр боору магат чок. Иви үргүлчү көжүп чоруур мал болгаш, улуг девискээрни ооң одарлары кылдыр алыры ивижилерге ууттунмас. Ынчангаш бодунуң өгбелериниң тайгаларында бүрүн эрге чок, таптыг быжыглаттынган черлери чок чон саазын тудуп алгаш, чуртун эжелей бээрге, чайлаар ужурга таваржып турары бо.
Аңнаашкын хоойлузунга дүүштүр, тайганы ивижилер аренда чокка аңныыр чери кылдыр ажыглап болур. Кандыг-даа чөпшээрел чокка, боттарының тускай езу-чаңчылдарынга таарыштыр чурттаар аргазын барымдаалап, аңнап-балыктап болурлар. Ынчалза-даа бөгүнгү үеде Тожуда эки өлүк-кештиг аңныыр черлериниң конкурс езугаар үлеттинер үези келген, мону мурнунда бижээним анаа эвес. Каш-ла черлер ниити аңныыр черлери болуп артып болур, ынчалза-даа тайганың көвей кезии чурттуң экономиказын күштелдирер деп негелдеге дүүштүр садып-саарарынга белеткеттинип турар. Чүү дээр боор, мындыг таварылгада аңчылар каттыжып алгаш, хемчеглерни алганы дээре, чүгле Тожуда эвес…
Бо бүгүнү түңнеп, сайгаргаш, Тожу кожуунга камгалалдыг девискээрни тургузарын саналдадым. Канчаарга-даа, национал парк таарымчалыг болур ужурлуг, чүге дизе Тывада чаңгыс-даа ындыг деңнелдиг онза камгалалдыг девискээр чок, база заповедниктен аңгыда, ооң чуруму аңгы хайгааралдыг черлерни тургузуп болурун чөпшээреп каанын катаптадым. Ылаңгыя тус чоннуң ажыл-агыйын чаңчыл езугаар чорудар девискээринге Тожу чону иви кадарып база аңнап болур. Бо девискээрлерни бойдус хоойлузунга дүүштүр керээ чаргаш, биче санныг чонга – тожуларга хүлээдир, туризм азы көдээ ажыл-агый сайзырадырын хоойлу езугаар шиитпирлээр, бойдус камгалаар ажылдарже федералдыг база грант акшаландырыышкынын ажыглап болур. Бо камгалалдыг черниң хевирин шилип алыры – чоннуң холунда. Анаа «бойдус парыгын» база тургузуп болур, ынчалза-даа бо камгалалдыг чер Тывага хамааржыр база акшаландырыышкыны республиканың бюджединден үнер.
Бир эвес, камгалалдыг чер тургузар негелдени тургуспайн, катап көвей шимээн аразынга оор езу-биле аңнап-балыктап, оът-ыяш кескен чилби сайгарлыкчыларга чурттувус алзыпсывысса, чөгенчиг. Ону болдурбазын диледим.
Чайзу Кыргыс, эколог, биология эртемнериниң кандидады. #Шын
