Ниити-российжи улусчу фронтунуң Тывада салбырының кежигүннери Чеди-Хөл кожууннуң Хову-Аксы сумузунуң чурттакчыларының киирген хомудалдарын сайгарып көөрү-биле аңаа четкен.
Чидиг айтырыгларның бирээзи – ижер сугнуң шынары. Бо суурнуң суг-биле хандырылгазын экижидер дугайында чугаа 2013 чылда-ла эгелээн. Чылдың-на Элегес хем үерлээш, Хову-Аксы суурну арыг суг-биле хандырылгазын бергедедип турар.
Чурттакчы чоннуң хереглелинге ажыглаар суун суг кудар доскаарлыг автомашиналарга эккеп турары сөөлгү чылдарда суурнуң чонунга чаңчыл апарган. Бо удаа арыг ижер сугну Кызылдың мэриязының аңгылап бергени суг сөөртүр автомашина эккеп турар. Хүнде хову-аксыжыларның хереглелин хандырары-биле Сайлыгдан сугну ап, каш-даа рейсти кылыр. Кожууннуң чагыргазы кывар-чаар материалды үндүрүп берип турар. А ол дээрге артык чарыгдал. Тус черниң чагыргазының суг сөөртүр машиназы санитар негелделерге дүүшпейн турар.
Сугну дорт Элегес хемден
Хову-Аксы суурнуң үш муң ажыг чурттакчызы сугну Элегес хемден узуп, хереглелинге ажыглап турар деп болур. Чүге дизе суг сордурар черниң шүүрлери сугну арыглаарынга, халдавыр чок болдурарынга күш четпейн турар.
«Экология» нацио¬нал төлевилелдиң “Арыг суг” федералдыг төлевилелче Хову-Аксы суурнуң суг сордурар пунктузунуң чаартылгазын республиканың удуртулгазы кии¬рген. Амгы үеде Санкт-Петербургтуң НПК ТИМ фирмазы-биле дугуржулга езугаар ында ажылдарны чорудуп турар.
Суг сордурар объектиниң септелге ажылдарын чорудуп турар тудуг организациязында тус черниң 17 чурттакчызын ажылче хаара туткан. Олар полиэтилен материалдан кылган суг агар хоорзалар турар оңгарларны казып, санитарлыг девискээрни улгаттырып, хыналда-эрттирилге пунктузунуң таваан салып, чаа суг сордурар херекселди солуп, тудуг-эптелге ажылдарын уламчылап турар. Ийиги суг арыглаар станцияга чедир 2,5 хире километр узун черни казар.
Арыглал шүүрлери күш четпейн турар
Хову-Аксының “ВКС” КХН-ниң чиңгине директору Игорь Енушкевич бүдүрүлгениң нарын айтырыы – сугну Элегес хемден ап турарын хуралга айыткан.
– Хем үерлээн, хар эрип баткан соонда суг элезин болгаш дой холумактыг кээп турар. Арыглал шүүрлери сугну арыглаарынга, халдавыр чок болдурарынга күш четпейн турар. Ук картриджтер мындыг хирлиг сугга көрдүнмээн. Хуралга демдегээни дег, ханы насостар чугула херек. Күзүн чаартынган суг сордурар пунктуну, ийиги суг арыглаар станцияны ажыглалга кииргениниң соонда, сугнуң шынарын экижиирин көөр бис. Кышкы үеде сугнуң тургузуунуң анализиниң шынары тургускан чурумга дүгжүп турар. Эге дээрезинде төлевилел тургузукчулары сугну негелделерге дүгжүп турар, а дагдыныкчы организация дүүшпейн турарын айыткан. Сугнуң анализин суг улгадып турар үеде алыр болза эки. Айда бир кижи суг дээш 188 рубль төлеп турар. Ол дээрге Тывада эң эвээш тариф-тир. Бо үеде эде санажылганы кылып турар. Бисти Прокуратура, Росхереглелхайгаарал дээш өске-даа хамаарылгалыг яамылар доктаамал хынап турар.
Чаа котельнаяны ажыглалга киирген соонда бо бүгү нарын айтырыглар эгелээн. 1960 чылдарда туткан суг сордурар пунктунуң, суурнуң суг дамчыдар четкизиниң хоорзалары болгаш өске-даа дериг-херексели эргилээнинден 2017 чылдың апрель айда үрелиишкин соонда Хову-Аксының чаагайжыды туткан бажыңнарын суг-биле хандырылгазынга үзүктелиишкиннер бо-ла болур апарган. Одалга сезону эгелей бээрге, суг талазы-биле байдал чүгээртеп келир. Ол төнерге-ле суг хандырылгазы “аскай” бээр – деп Игорь Енушкевич чугаалаан.
Чурттакчы чоннуң ажыглаан коммунал ачы-дуза хандырылгазы дээш өрези база элээн хөй. Ук бүдүрүлгеде 25 тус черниң чурттакчылары ажылдап турар.
Ижер арга чок хирлиг
Хөй ажы-төлдүг ава, төп ном саңының библиотекары Айлана Соян: “Суувус ижер арга чок хирлиг, сарыг өңнүг турду. Изиг сугну өжүрүптерге бичии чүгээртеп, бораң апарганы ол-дур. Изиг суг оон-даа хирлиг. Кышкы үеде байдал экижий бээр. Май байырлалдарының үезинде оолдарым-биле хемден суглап турдувус. Чамдык таварылгаларда сугну садар апаар. Бистиң чурттап турар бажыңывыс төпте болгаш суг узарынга таарымчалыг. Суг сөөртүр машинаны чагырга чанынга тургузуп каар”.
Сугнуң шынары чыл-чылы-биле өскелирбес
Хоочун Ольга Колодкина чагырга, хамаарылгалыг албан черлеринче хомудал чагааларны доктаамал кирип турар.
– 2013 чылда бүдүн суурнуң мурнундан соок суг дээш эде санажылга дугайында судче билдириишкин киирген мен. Чагырганың удуртулгазынга чүгле шынарлыг суг дээш төлээр дугайында чугааны көдүрүп турдум. 2014 чылда суд шиитпири-биле сугну халдавыр чок болдурар бактерицидтиг херекселдерни тургузар турган. Ук херексел ажылдавайн турар болган. Септелге ажылдарын чорудуп турарының сураа үнүп-ле турар, а сугнуң шынары чыл-чылы-биле шуут өскелирбес. Апрельде Росхереглелхайгааралдың Тыва Республикада эргелелинче база билдириишкин киирдим.
Чиңгис, сиген артынчылары-даа салдап турар
Хоочуну эне Любовь Кыргыс эртенги шакта огород суггарар дээш, үш улуг доскаарны долдурган соонда, сугнуң өңү “чырый” бергенин чугаалады. “Сугну огород суггарарынга, шала чуурунга ажыглап турар бис. Хеп чуурга саргара бээр. Чаъс чагган соонда крандан суг аксырга, ында элезин, чарт ыяштар, чиңгис, сиген артынчылары-даа салдап турар.
Чагырга даргаларының кызып ажылдап турарын демдеглээр апаар. Суг сордурар объектиде чаартылга ажылдары кидин түлүк. Ижер сугну суг сөөртүр машина халдып келирге чедер кылдыр узуп алыр бис. Чамдыкта херек аайы-биле суг узуп четтикпейн баргаш, ийи-чаңгыс сугну садып турдувус. Дыштанылга үезинде уйнуктарым аалдап келир. Уругларым оларның идик-хевинден аңгыда чук саваларга ижер суун база кады чорудары чаңчыл апарган".
Чуруктарны Шончалай Ховалыг тырттырган
Тодаргайы-биле июнь 9-та үнер "Шын" солундан номчуп болур.
#Экология #Националтөлевилел #Арыгсуг #Федералдыгтөлевилел #Ниити_российжиулусчуфронт #Тудугяамызы #Чеди_хөлкожуун #Хову_аксы
