Чүстүг сиген сый-ла баспас, чүгүрүктер
Ада-өгбелерниң чырыткылыг адынга тураскааткан Сүт-Хөл кожууннуң девискээринде 2005 чылдан тура-ла, үш адаанның оюну уламчылап турар. Бо чылын Кара-Чыраа сумузунуң деткимчези-биле мындыг онза ыдыктыг байырлал болуп эрткен деп, Сүт-Хөлдүң чагырга даргазы Таймир Сарыглар чугаалады.
Чоннуң ынак оюннарының бирээзи – аъттар чарыжынга 2 харлыг чүгүрүк чаваалар аразынга ниитизи-биле 27 аът чарышкан.
Сүт-Хөл кожууннуң Аът федерациязының даргазы Адыгжы Сарыг-оолович Монгуш, Кара-Чыраа сумузунда федерация даргазы Айдыс Вячеславович Ондар тайылбырлап тургаш, башкарып эрттиргеннер.
Чарыштың эгезинде аътка ынактарның чугаазы:
– 2 харлыг чүгүрүк чаваалар аразынга Чингис Монгуштуң (Суг-Аксы), ийи дугаарында Айда-Херел Монгуштуң (Кара-Чыраа) аъды чоруп олур.
– Бо ийи чаваа черле боттуң девискээринде, ачыр-дачыр чоруп орары ол-дур. Аът чарыжының кол утказы чүл дээрге, Чадаананың улуг ажыдыышкын чарыжынче белеткел. Черле ниити оон-моон келген эрлерниң малдарын боттарының байдалын хынап алыр дээш, мындыг байырлалды эрттирип турары бо. Черле башкы аътты көөрге, дыка-ла эки-дир. Кудуруу арай эвээш мал-дыр…
– Чингис Монгуштуң аъды чазадыр, Шагаадан тура белеткеп шаап келген. Ээзиниң мергежили база улгадып турар. Бо чарышка болза, Чингистиң 2 харлыг чаваазы Сүт-Хөл кожууннуң мурнундан бүзүрелдиг аъды болуп турар. Бир кордакчы аът бо-дур. Хемчээли 7 километр болуп тур, ийи харлыг чавааларга база берге, дөъш өрү, аразы херии, амыр эвес. Ынчангаш шыдалдыг аът болуп тур.
Кожууннардан келген чаваалар база хөй болган, чарыш үезинде байдал канчаар-даа өскерли бээр. Чингис Монгуштуң аъды бажында чоруп тур. Чанында чоруп орар аът Каң-Демир Куулар (Кур-Чер суурдан), Күрүнениң Начын мөгези-дир. Каш километр арткан. Бо ийи чаваа дең чоруп орар-дыр. Үш дугаар аъттар элээн ырай бергеннер. Бир чагы, ийи чагы ырай бергеннер. Башкы аът, ийи дугаар аъттан хоорлуп бар чыдар. Ам кандыг-даа өскерлиишкиннер турар. Чүге дизе дөъш база берге. Бүзүрелдии-биле 3 чаваа аът кирип олур. 2 чаваа ачыр-дачыр кирип олур. Каң-Демирниң кара чаваазы бүзүрелдии-биле кирип келди. Ийи дугаарында Чингис Монгуштуң доруг чаваазы, Ажыкай Иргиттиң кыр чаваазы үш дугаарында кирип келген. Ийи харлыг чаваа аъттарның түңнели бо-дур.
Ийи дугаар салыг.
Чоруктуг чаваалар. Бо мындыг чараш байырлалды Ишкин сумузунуң ниити чону болза, чылдар-биле деткип, бедик деңнелче сайзырадып келгени канчаар-даа аажок өөрүнчүг бооп турар. Бо чарышты Сүт-Хөлдүң чону аразында дугуржуп, кожуун чергелиг кылдыр бир-ле суму эрттирер кылдыр дугурушканының түңнелинде, бо чылын Кара-Чыраа сумузунуң чону демнии-биле эрттирип турары бо-дур. Аът делегейинге дыка улуг идиг болур.
– 4 харга чедир чоруктуг чавааларга ниитизи-биле 34 чоруктуг чаваалар үнген. Девидээш, турупкан аъттар база бар болган. Аныяк аъттар черле ындыг. Аныяк аъттарны өөредири чугула. Бажында үш аът чоруунче кире берген-дир, болза-даа чараш. Бетинде үш дугаарында (Сукпактан) чоруп орар малды эскерип тур мен. Бо аът апрель 1-де Чадаананың коммерциялыг чарыжынга эртип келген. Ынчан ийи дугаарынга Айдыс Иргиттиң чаваазы келген. Ам бо хүн апрель 3…
Бажында Аяс Шивит-Хуурактың (Улуг-Хем) калдар чаваазы чоруп олур. Бо чаваа черле элээн бажынга чоруп келген аът бо. Мунукчузу база мергежилдиг кижи. Ийи дугаар чаваа бүзүрелдии-биле келди. Үш дугаарында болза, Белек Ондарның (Кара-Чыраа) доруг чаваазы үнүп келген бооп-тур. Чижилгелиг-дир. Эки чоруп олурар-дыр. Машина-биле көөр болза, 40-даа ажып турар. Сүт-Хөл кожууннуң девискээринде өлең ховузун аът-малга таарымчалыг кылдыр кончуг улуг техника-биле бо орук-чирикти дескилеп, дыртып каан. Хүн база эки хүн-дүр. Аяс хүн.
Ам мында бичии сокулажыпкаштың, буза берди. Белек Ондарның аъды девидээш, бузуп турар. Бузуп турар дээрге, тыныжы арай бачыдай берген дээр. Үш дугаар чаваа база бүзүрелдии-биле чоруп олур. Бүдүн чылда бо эрлерниң төп келген дери-дир. Кудургайны бадып турлар, дөрт чаваа чоруп олур, ниити 3 хире километр арты. Александр Хуурак күрүнениң Начын мөгезиниң аъды бүзүрелдии-биле чоруп орар. Мындаа Чадаанага болган маргылдаага дөрт дугаарында халып кирип келген.
Бирги черде кымыл дээрге Элегестен Айдыс Иргиттиң кара чаваазы халып келди, ийи дугаарында Сукпактан Айдыс Салчактың калчан доруг чаваазы, үште Улуг-Хемден Аяс Шивит-Хуурактың калдар чаваазы, дөртте Чеди-Хөл кожуундан Андрей Монгуштуң калчан доруг малы, беште Кара-Чыраа сумузундан Михаил Саттың доруг чаваазы эртип, 34 малдың аразындан эртип келдилер.
Дараазында чүгүрүк чаваа аъттар. 105 чаваа аъттарын киириштирген. Мунукчулары шупту камгалал бөрттерин кеткен, камгалал документилерин база ада-иезиниң чөпшээрел-бижиктери бар. Бо чарыштың ниити хемчээли 9 километр. Бажында шилги чаваа маңнап олурар-дыр. Дыка-ла халыыр мал-дыр. Ийиде, Барыын-Хемчиктен Владимир Күжүгеттиң чаваазы чоруп олур.
– Черле чүү деп бодаар-дыр силер, кайы хире белеткелдиг болуп турар-дыр, малдарны көрүп турарыңарга..?
– Белеткели бедик-тир. Тус черниң малы база хөй-дүр. Бо чарыш улуг оюн-дур. Бүгү Тыва чуртувуска бо ыдыктыг үш адаанныг оюннуң эң кол хевири, аът чарыжы, сайзырап турары аажок өөрүнчүг-дүр. Кончуг-даа дыңзыг халып орар аъттар-дыр. Ээлери дыка эки белеткелди кылган-дыр. Оолдар месилдежип, чаа чижип эгелей бердилер. Түңнелинде Барыын-Хемчик кожуундан Владимир Күжүгеттиң кара чаваазы, ийиде, Кур-Чер суурдан Орлан Очурнуң калдар чаваазы, үште, Арыг-Үзүүден Серен-Доржу Балчыйның шилги чаваазы, дөртте, Улуг-Хемден Начын Наваажаптың кара чаваазы, беште, Улуг-Хем кожууннуң Торгалыгдан Дамдынның Эзир-Шавыдар чаваазы кирген.
Улуг челер аъттардан Бии-Хемниң Сесерлигден Виталий Дондуптуң Комбат дээр кара аъды бажынга чоруп турду. Комбат дээрге, республикада дааштыг-шимээнниг мал-дыр...
Бузуп турар аъттар база бар болуп турары хомуданчыг-дыр. 100 метрден эртир бузарга, хоойлу бар болгай. Бир дугаар аът арыг челип орар, ийи дугаар аът аксын тырттырбайн тур, мунукчузу күш четпейн турар. Алдыгы аът бүзүрелдии-биле челип орар. Видеокамерадан аъттың ээлери көөр болза, база бир түңнелди үндүрер боор. Ам үеде бажында Бии-Хемниң ол-ла кара аъды Комбат, ийиде Шолбан Монгуштуң доруг Пароход деп аъды үнүп келди. Үш дугаарында Ойнаар-оол Монгуштуң калчан доруг аъды Кара-Чыраадан челип орлар. Аът мунукчуларының камгалал бөрттери уштунуп база туруп бээр. Черле ол тудуг-даа, терге-даа шлему кеткет ажыы чок. Ол талазы-биле шыңгыы болур болза эки-дир. Чылдан чылче нарыыдап келген, негелделер шыңгыырап турар. Малдар ээлеринге, чайның изии-даа, кыштың соогу-даа дивейн, малдарыңарны азырап, ажаап, кылаң, чараш тудуп чорууруңарга өөрүвес арга чок-тур.
Ам бажында Сүт-Хөл аъттары хөй апарды. Кайы аъттың тыныжы, ээзиниң белеткели оон көстүп кээр. Чөөн-Хемчиктиң бора аъды көстүп келди.
Улуг челер аъттар чоокшулап тур. Башкы аът Суг-Аксы сумузундан Ачыты Монгуштуң челер кара аъды, ийиде, Барыын-Хемчиктен Дмитрий Күжүгеттиң Хүрээ дээр аъды, үште, Сесерлигден Виталий Дондуптуң кара аъды, дөртте, Сукпактан Бимба Кууларның кара аъды, бешки черде Чеди-Хөл кожууннуң Ак-Талдан Сүлдем Сотпаның аъды эрткен.
Улаштыр улуг чыраа аъттар ниитизи-биле 17 аът болду. Чыраа аъттар черле тыва кижиниң чоргаарланыр малы болуп турар.
Чыраа аът мунар кижи челер аът мунуп шыдавас дээр боор. Шыдалдыг аъттың кулаандан, кудуруундан көстү бээр. Мунукчузундан база дыка хамааржыр. Республиканың ырак-чоок булуңнарындан чыраа аъттар келген бооп турар-дыр.
Дөшке безин кошкаш дивес малдар, аъттың кончуг улуун, черле ээзиниң, мунукчузунуң мергежилиниң эрестии болур.
Чыраа аъттар база чоокшулап турар. Кижи бажы кизирт, аът бажы козурт. Чон база манап турар. Чон база кымның аъды манап эртип кээр ирги дээш манап турар. Бир дугаарында, эрткен чылын Наадым чемпиону Сүт-Хөл кожуундан Мерген Монгуштуң чыраа доруг аъды, ийи дугаары, Кур-Чер суурдан Ахмет Дармажаптың чыраа аъды, үшкү черде Кара-Чыраа сумузундан Алдар Ондарның Чыраа-Бора деп аъды, дөртте, Сүт-Хөлден Аргар Ондарның чыраа доруу, бешки черде Адыгжы Кууларның (Улуг-Хемден келген Калчан-Шилгизи чырааладып келди.
Улуг чүгүрүк аът чарыжынга багай чүвези, 20 хире мал судья машиназын манавайн үне берген-дир. Сагындырыгны база берген. 10 шаа аът бөлүү-биле кел чыдырлар. Бирги черде болза, Чөөн-Хемчик кожууннуң Тайза Монгуштуң аъды кирип чыдыр, ийиде, Чөөн-Хемчиктен Артыш Сувааның кара аъды, үште, Ийме сумузундан Кежик Монгуштуң аъды, дөртте, Чалым Ооржактың доруг аъды, беште, Улуг-Хем кожууннуң Торгалыгдан Орлан Санчының, алдыда, Чеди-Хөлден Аян Чалзаптың аъттары удаа-дараа халып кирип келген.
Оон ыңай ийи дугаар мындыг бөкперлежи бергеш, мунукчуларның тыртып каапкан аъттарын канчаар, аразында ол-бо дивес кылдыр, чеди дугаар салыгны үндүрүпкен улус бис. Эртип келген аъттардан Сүт-Хөлден Айдыңның калдар аъды бо салыгда эртип келди. Ниитизи-биле чеди салыг болган.
Ынчаарга Сүт-Хөл кожуунга аът чарыжын деткип чедип келген аът мөгейикчилеринге, эш-өөрүвүске, акыларывыска, дуңмаларывыска өөрүп четтиргенивисти илередип тур бис – деп, кожууннуң чагырга даргазы Таймир Владимирович баштаан удуртукчуларның аът чарыжын башкарып эрттиргениниң дугайында тайылбыр чугаазын эдилге чокка парладывыс.
Тыва кижиниң үш адаанныг оюннарының бирээзи аът чарыжы бедик деңнелге эрткенин демдеглээри чугула. Улуг-бичии чоннуң чылгы малга ынаа моон-на көскү.
“Шын” солуннуң корреспондентилери белеткээн.
