"Шынның" бийиринге
Россияның Президентизи В.В. Путинниң Чарлыы-биле Улуг Тиилелгениң 75 чыл оюнга тураскаадып, 2020 чылды «Ат-алдарның болгаш сактыышкынның» чылы кылдыр чарлаан. Ынчангаш мен бо чүүлүмге авамның дугайында сактыышкынны кылбас аргам чок. Мээң авамны Бичии-Уруг Буяндыевна Иргит дээр. Ол 1923 чылда Тыва Арат Республиканың Мөген-Бүренге төрүттүнген. Ынчан аңаа кожуун-даа, суму-даа турбаан. Чон анаа хуу амыдыралдыг, мал-маганын өстүрүп, чурттап чорааннар. Ам чораан болза, таптыг-ла 97 харлыг турар.
1925 чылда Барыын-Хемчик кожуун тургустунганда Мөңгүн-Тайга Барыын-Хемчик кожууннуң Мөңгүн-Тайга сумузу бооп тургустунган. Оон 1941 чылдың март айда Тыва Арат Республиканың Биче Хурал Президиумунуң улуг кожууннарны бичеледир дугайында шиитпири-биле Мөңгүн-Тайга кожуун аңгы кожуун бооп тургустунган. Мөңгүн-Тайга кожуун тургустунган соонда, ооң Каргы болгаш Мөген-Бүрен сумуларынга хөй-ниити организациялары тургустунуп эгелээн. Авам Ада-чурттуң Улуг дайыны эгелеп турда, ТАР-ның Улустуң Революстуг партиязының кежигүнү болу берген. 1941 чылда аныяк партия кежигүнү кижини авамны Мөген-Бүренниң дасык (херээженнер) даргазынга соңгаан. Кожуун тургустунган соонда, ССРЭ-же оор езу-биле фашистиг Германияның Адольф Гитлерге баштаткан аг-шерии халдап кирген. Ада-чурттуң Улуг дайыны эгелээн. Ол үеде Тываның Революстуг намының «Бүгү-ле чүүлдү фронтуже, бүгү чүүлдү тиилелгеже!» деп кыйгырыы-биле ССРЭ-ге дузалаар ажылдар бүгү Тывага, ооң иштинде ырак-узак, кыдыг-кызыгаар, эвээш санныг чурттакчылыг Мөген-Бүрен сумузунга эгелээн. Авам дасык даргазы болгаш, фронтуга дузалаары-биле улусту эвилелдеп, Мөген-Бүренниң чонундан мал-маган, акша-төгерик, аъш-чем, идик-хеп чыыр ажылдарга кончуг идепкейлиг киржип турган.
1944 чылда Тыва Арат Республика ССРЭ-же эки тура-биле каттышканының соонда, авам Тываның Революстуг намының кежигүнү турган болгаш, СЭКП кежигүнү кылдыр шилчий берген. Мөген-Бүрен сумузунуң чону Ада-чурттуң Улуг дайынының чылдарында, боттарының шаа-биле фашистиг Германияны тиилээринге улуг үлүг-хуузун киириштирген. Авамның кады төрээн дуңмазы Долгар даай-авам: «Мээң угбам дайын чылдарында дарга чораан кижи боор» — деп бо-ла чугаалап олурар чүве. Шынап-ла, ол үеде чон кончуг бөдүүн, кижизиг болгаш удуртукчуларын кончуг хүндүлээр, оларның чугаазын дыңнаар турганнар. 1945 чылда, Улуг Тиилелге соонда, авамны дайын чылдарында ак сеткилдиг ажылы дээш «Бистиң херээвис шынныг, бис тиилээн бис» (Наша дело правовое – мы победили) деп, Сталин башкының овур-хевирин сиилбээн медаль-биле шаңнаан. Авам ол медалынга чоргаарланыр турган. Ол кандыг-даа юбилей медальдарынга хамаарышпас, а дайынчы шаңналдарга хамааржыр. Оон аңгыда, авам Улуг Тиилелгениң юбилейлиг медальдары-биле каш удаа шаңнаткан. Ынчангаш авамны езулуг-ла тылдың хоочуну, сүт дег ак сеткилдиг кижи-дир деп бодап чоруур мен.
Оюн-оол АМЫРТАК, Күш-ажылдың хоочуну.
Мугур-Аксы суур. #Шын
