Декабрь 3 — Бүгү-делегейниң кызыгаарлыг арга-шинектиг улустуң хүнү. Ынчангаш чылдың-на декабрь айның дургузунда инвалидтер декадазын эрттирери чаңчыл болу берген. Бо хүннерде амыдыралының аайы-биле бергелерге дадыккан, бедик тура-соруктуг кижилерже ниитилелдиң кичээнгейин хаара тудар сорулгалыг хемчеглер ында-мында эртип турар.
Республиканың караа көрбес улустуң тускайлаттынган ном саңының ажылдакчылары боттарының номчукчуларынга чылдың-на чарлаттынган декадада аңгы-аңгы хемчеглерни эрттирип турар. Ук ном саңының кылган-на ажылы “чугааланыр” номнар белеткеп турар болганда, инвалидтер декадазы эгелевээнде, баш бурунгаар номчукчуларынга чаа номнарны белеткээр чаңчылын бо удаада база салбааннар.
“ЧУГААЛАНЫР” НОМНАР НЕМЕЖИП ТУРАР
30 чылдарның эгезинде Кара-Хаак болгаш Даспы деп черлерге тыва арат малчыннарның амыдырал-чуртталгазының дугайында Көк-оол Чамыянның «Хаяа» деп номун ук библиотеканың ажылдакчызы Аяна Молдурушку “чугааланыр” ном кылдыр инвалидтер хүнүнге уткуштур номчуп күүсеткеш, тускай камгалаттынган хевирге белеткеп үндүрген. А чыл дургузунда шак ындыг “чугааланыр” номнарны библиотеканың ажылдакчылары эвээш эвести белеткеп кылган. Ол номнар аразында Зоя Кыргыстың бижээн тоолу “Хүр-Күжүгеттиң оглу Хүрең-Кыскыл аъттыг Сергек”, хөйге билдингир якут чогаалчы Николай Лугиновтуң “Чиңгис-Хаанның дужаалы-биле” дээш өске-даа “чугааланыр” номнар немешкен. Онлайн библиотекада номнарның саны бо хүнде 65 четкен. Ам-даа чыл төнчүзүнге чедир 5 номну немээр деп коллектив планнаан ажылын уламчылап турарын ук библиотеканың директору Аида Дагба чугаалады. А ниитизи-биле Республиканың караа көрбес улустуң тускайлаттынган ном саңының ном фондузунда 14254 “чугааланыр” ном бар.
Бо бүгү “чугааланыр” номнар амгы үеде чурагайлыг технология сайзыралының аайы-биле чаа үениң негелдезинге дүүштүр, авторнуң эрге-ажыын хажытпазы-биле камгалаттынган (криптозащита) болгаш ону чүгле тускай тифлофлешплеер-биле дыңнап болур.
ҮЕ-БИЛЕ ДЕҢГЕ БАЗЫП, САЙЗЫРААР
Республиканың караа көрбес улустуң тускайлаттынган ном саңының коллективи аразында эп-найыралдыг, кылган ажылынга бердинген, амгы үеге дүүштүр бүгү-ле чаартылгалардан чыдып калбас дээш удаа-дараа грантыларга киржип, аңгы-аңгы төлевилелдерни боттандырып ажылдап турар.
База бир көскү боттандырган ажылдарының бирээзи “Төөгүже тускай көрүш” деп төлевилел болур. Ону ТР-ниң Культура болгаш туризм яамызының социал ужур-уткалыг чогаадыкчы чагыы ёзугаар боттандырган. Ооң утказы Кочетов суурда мемориалдыг музей комплекизиниң 3D хевириниң македин кылгаш, орус, тыва дылдарга тифлотайылбырлыг видеоэкскурсия кылдыр белеткеп үндүрген. 3D хевирлиг макетти караа көрбес улустар тудуп, суйбап тургаш, ында бичии хевирде дүжүрүп кылган тураскаалдарны музейниң кайы талазында, кымга тургусканындан эгелээш, музейни долгандыр ыяштарның канчаар тараанын, оларның чанында дыштанып олурар сандайларынга чедир, Кочетов суурга четпейн чыда, шуптузун билип ап болур аргалыг кылганы онзагай деп, Аида Коңгаровна чугаалады.
Оон аңгыда, бо чылын ТР-ниң Күш-ажыл болгаш социал политика яамызының грантызынга киришкеш, “Чедингир номчулга болгаш флэш-технология” деп төлевилелди боттандырган. Ол грант ёзугаар 107 муң рубльди ойнап алгаш, 8 тифлофлешплеерни база 3D принтерни библиотеказынга садып алганнар. Бир чылда бо тускайлаттынган ном саңында 725 кижи доктаамал номчуттунуп турар. “Чедингир номчулга болгаш флэш-технология” деп төлевилелдиң түңнелинде бир чылда тифлофлешплеер аппарат боттарында чок 43 чедир номчукчулар ону библиотекадан халаска бижидип алгаш, номчуттунар аргалыг болган.
Бо чылын база бир кылган солун ажылы – бичии уругларга тудар, суйбаар, “чугааланыр” номну белеткээн. Бо ном саңының ажылдакчылары “Тос чүзүн малымайны” деп "чугааланып" турар карандаштыг номну хол-биле белеткеп кылган болгаш ном чаңгыс кезектиг болуп турар. Номда азырал дириг амытаннарны кииргеш, оларның дүгүнден эгелээш, канчаар эдеринге чедир кончуг таптыг белеткээн. Чижээ, тевениң дүгү сарлыктың дүгүнден канчаар ылгалып турарын болгаш мал-маганның алгызын караа көрбес бичии чаштар тудуп, суйбап, дыңнап оргаш, билип алыр кылдыр белеткээн. Ол ному-биле коллектив Бүгү-россия чергелиг конкурска киржири-биле саналын киирген. Түңнелдери декабрь ортан үезинде билдинер. Ону ном саңының ажылдакчылары четтикпейн манап турар.
База бир чедиишкини – театрлар-биле сырый харылзаалыг ажылдап эгелээни. Бо чылдан эгелеп тифлокомментатор кижи ийи театрже караа көрбес улуска шии көөр арганы берген. Бо библиотеканың номчукчулары шуптузу улуг сонуургал-биле шиилерни “көрүп” эгелээн.
QR – КОДТУ КАРАА КӨРБЕС УЛУС АЖЫГЛАП БИЛИР
Бүгү чуртта коронавирус хамчык аарыынга удур көрдүнген негелделерни караа көрбес улус өске чон-биле бир дең күүседип турар. Шала улуг назылыглары тарыткан дугайында сертификадын парладып алган, чогуур черлерге херек апарганда, оозун көргүзерлер. А шала аныяктары амгы үеге дүүштүр кылган чугааланып турар смартфоннарлыг. Ында QR-кодун айтып турар. Ол ышкаш олар интернетче кирип, номнардан аңгыда, социал четкилерде медээлерни безин номчуп турар.
Бо хүннерде Тываның күрүне филармониязының коллективи боттарының автобузу-биле караа көрбес улусту чыып алгаш, оларга концерт, оюн-тоглааны бараалгадыр дээн. Ол ышкаш ном саңының ажылдакчылары “Төөгүже тускай көрүш” деп төлевилелдиң таныштырылгазын кылыр деп планнап турар.
Үе-биле деңге базып орар ном саңының коллективин бо хүнде чаңгыс айтырыг – библиотеканың сыңышпас байдалы дүвүредип турар. Бир эвес чырык, делгем оран-савалыг апаар болза, чаа технологияларны ажыглап, ылаңгыя 3D принтер дузазы-биле солун макеттерни кылыр арга тургустунуп кээр деп, библиотеканың директору Аида Коңгаровна Дагба түңнеп чугаалады.
Карина МОНГУШ.
#Инвалидтердекадазы #Тускайлаттынганномсаңы #Төөгүжетускайкөрүш #Тыва #Тува #Шынсолун #Тывадыл #Тывамедээ #Tuva #Shyntuva
