Июль 29-та Тываның Баштыңының албан-дужаалын түр үеде күүседип турар Владислав Ховалыг Бии-Хем кожуунга ажыл-агыйжы сургакчылаашкынын уламчылаан. Ол кожуунче баштайгы сургакчылаашкынын ол часкы хову ажылдарының үезинде кылган. Ынчан кожууннуң чер ажыл-агыйлыглары тарылга шөлдерин чедимчелиг ажыглап турар бе дээрзин хынап, чедер-четпестерни илередип, түңнелдиг ажылды чедип алыры-биле арга-сүмезин кадып турган. Бо удаада кожуун девискээринде 150 гектар шөлде суланы тарааш, суггарылга системазын чогуур деңнелде кылганын, сиген шөлүнден муң ажыг дүрүгнү кезип белеткээн, ажыл ам-даа уламчылап турарын чер ажыл-агыйлыглары даргага көргүскен. Шынап-ла хөй ажылды кылгаш, шөлдерни шын ажыглап, чедер-четпестерин эдип, аазаанын күүсеткен-дир деп, республиканың удуртукчузу үнелеп көрген. Улаштыр суурларда байдал-биле танышкан.
📢БИРГИ ЭЭЛЧЕГДЕ – ЧАШТАР
Бир дугаарында Суш суурда ''Челээш'' уруглар садынга четкен. Ол уруглар албан чери 1978 чылдан тура кадарчылар уругларынга интернат кылдыр ажылдап эгелээн. Үелер эрткенде, 1998 чылдан тура, интернатты уруглар сады кылдыр эде дерээш, ажыглалче киирген. Амгы үеде 25 олуттуг садта, 2 бөлүкте 36 чаштар барып турар.
«Бо уруглар садында алды чыл эргелекчилеп ажылдап турар мен. Коллективте үш кижизидикчи башкылар-биле шупту 12 кижи чаштарны хүлээп, ажылдап тур бис. Амгы ээлеп турарывыс бо оран-сава бүгү талазы-биле – дөрбелчин метриниң эвээжи, чемненир өрээл чогу, удуурда-даа, ойнаарда-даа, кичээлдээрде-даа чаңгыс өрээлде сыңмарлажып турары-биле бүгү санитарлыг нормаларга дүүшпейн турар.
Ооң кадында чаштар чылдан чылче немежип-ле турар. Байдал мынчаар нарыыдап кээрге, үстүнде даргаларывыстың бисче ээ көрнүп, дуза кадар арганы тыпканынга өөрүвес аргавыс чок. Чаа, делгем, изиг-соок суглуг, чаагайжыды туттунган оран-савага чаштар безин амырап кээр апаар-дыр ийин” – деп, уруглар садының эргелекчизи Веста Салчак чугаалаан.
Суш суурнуң чагыргазының даргазы Ирина Дондуп шынап-ла суурнуң чаштары канчаар-даа аажок дүрген өзүп-көвүдеп турарын бадыткады. “Бо хүнде суурда 108 школа назыны четпээн уруглар бар. Оларның 68-зи уруглар садынга турар ужурлуг. Черле ынчаш, сөөлгү үеде аныяктарның суурже дедир көжүп кээп турары чаштарның немежип турарының бир барымдаазы ол болуп турар. Септеп турар тудугну уруглар сады кылдыр эде кылыптар болза, ынаар бир бөлүкке-ле 20 уруглар турар үш бөлүктү ажыдар. Ынчан суурнуң 60 чаштарын хүлээп алыр арга тургустунар”.
1998 чылдан тура октаттынган көдээ Культура бажыңының чанында немелде тудугну уруглар сады кылдыр эде септээр дугайында шиитпир ийи чыл бурунгаар хүлээп алдынган турган. 400 дөрбелчин метр ийи каът оран-саваның септелгезин кожуун бодунуң күжү-биле 2020 чылда эгелээш, немелде 3,6 сая рубль деткимчени ТР-ниң Саң-хөө яамызындан алгаш, септелгени уламчылаан. Ол ажылды кылыры-биле хүлээнип алган хуу сайгарлыкчы Елена Байкараның дыңнатканы-биле, көрдүнген акша-биле амгы үеде ажылдың 95 хуузу кылдынган. Септелге ажылынче тус черниң чурттакчыларындан тургустунган бригада хаара туттунган. Бо хүнде ында иштики болгаш даштыкы ажылдарынче немелде акша хереглеттинип турар. Республиканың удуртукчузу кылдынган ажылды көргеш, бир эвес боттарының күжү-биле чылыг үе төнмээнде ажылды соксатпайн уламчылаар болза, немелде хереглеттинип турар акшаны чазак аңгылап бээр деп ол чугаалаан. Уруглар сады октябрь 1-ден эгелеп чаштарны хүлээп эгелээр ужурлуг дээрзин Владислав Ховалыг айыткан.
А эрги уруглар садының оран-савазын школаның столоваязы кылдыр ажыглалче киирер болза эптиг дээрзин Владислав Ховалыг школаның директору Венера Кара-Монгушка чугаалаан.
📢ЧАЙЫН ШАНААҢ БЕЛЕТКЕ
– деп, орус улустуң чугаазын эдерер болза, кыжын черле доңмас.
Улаштыр Владислав Ховалыг Туранның социал объектилериниң кышка белеткелин, хоорайның төп одалга чериниң байдалын, чедер-четпестерин хынап көрген.
Амгы үеде Туранда үш котельная ажылдап турар. Оларның эң-не колу кожууннуң төп котельнаязы 13 организацияларны, 2 социал объектини болгаш хөй аал чурттаар чаагайжыды туттунган 8 бажыңны изиг-соок суг-биле хандырып, ынаар чылыгны берип турар. База бир котельная кожууннуң төп эмнелгезинге хамааржыр. Ол чоокта турар эмнелгелерден аңгыда 24 квартираның чылыг болгаш изиг-соок суг-биле хандырылгазы дорт оон кээп турар. Ынчалза-даа бо котельнаядан үнген чылыг системазынга дөрт удаа үрелиишкин болган. Боттарының күжү-биле септээр, солуур ажылдарны чоруткан түңнелинде, ам-даа 2 км теплотрассаны чаартырынче барык 9 сая рубль чедишпейн турар. Ол ышкаш суг чыыр дөрт котёлдарны чаартып солаан-даа болза, дөмей-ле дораан үрелген. Ниитизи-биле чаа одалга сезонунче бүзүрелдиг киреринге септээр, солуур чарыгдалдыг ажылдарже 15 сая рубль херек болуп турарын “Тепловик” МУБ-туң директору Алексей Мясников чугаалаан.
Бо бүгү санал-оналдарны өөренип көргеш, Владислав Ховалыг тургустунуп келген айтырыгны соок дүшпээнде шиитпирлеп, чогуур деткимчени көргүзер бис деп чугаалаан. Эң-не кол чүүл, кышты хүр ажары-биле, чаа одалга сезону кандыг-даа бергедээшкин чок эгелээр ужурлуг деп ол түңнээн.
📢БАШКЫЛАРНЫ ЧАЛАП ТУРАР
Владислав Ховалыг Туранның ниити билиг школаларынга база четкен. Бии-Хем кожууннуң өөредиге эргелелиниң начальниги Чаяан Маады амгы үеде кожууннуң өөредилге адырында байдал-биле республиканың удуртукчузун таныштырган. Школалар үе-шаанда септелгезин доозуп, чаа өөредилге чылында сургуулдарны хүлээп алырынга белен. Ындыг-даа болза Туран хоорайның школалары, кол оран-савазын санаваска, ол 2002 чылда туттунган, артканнары 1939 чылдан тура ажыглалче кирген, шагда-ла эргижирээн оран-савага хамааржып турар. Өөреникчилер саны 540 кижи. 60 олуттуг кежээки школа база бар. Туранчылар чаа улуг школа тудуун шагдан тура манап, черле бо айтырыг чоорту шиитпирлеттине бээринге идегеп турарын Владислав Ховалыгга чугаалааннар. Ол айтырыгны шиитпирлээри-биле школа тудуунга тааржып турар төлевилелдер аразындан, чижээ, Кызылдың солагай талаккы дачаларынга школа тудуунга көрдүнген төлевилел тааржыр болза, Туранга шак ындыг төлевилел ёзугаар школа тудуунче акшаландырыышкынны амдыгааштан дилеп, тудугнуң белеткел ажылын эгелээрин Өөредилге яамызынга дааскан.
Ол ышкаш башкы кадрлар айтырыы Туранда нарын болуп турар. Дээди өөредилге черлериниң доозукчуларын ажылга хүлээп алыр дээрге, олар башкыларның шалыңының хемчээлин дыңнааш, бажың-балгат-биле хандырылга база чок болганындан, соңгаар хоорайларже, эки шалыңныг черлерже көжүп чоруй баары харааданчыг-дыр деп, Чаяан Александрович чугаалады. Чаа өөредилге чылында математика, физика, химия башкылары чугула хереглеттинип турар. Бо айтырыгны сентябрь 1-ге чедир шиитпирлээр дээш, Чонну ажылга хаара тудар төпче каш удаа медээни чорудуп турган, ам-даа түңнел чок. Ынчангаш Туранга ажылдаар күзелдиг башкыларны чалап турар.
📢ТУРИСТЕРНИ ХААРА ТУДАР ДИЗЕ
Тываны сонуургап, ырак-чооктан келген аян-чорукчуларны болгаш өске-даа аалчыларны бир дугаарында Бии-Хем кожуун уткуп алыр. Ындыг болганда, ук кожуун боттарының девискээринде төөгүнүң болгаш культураның тураскаалдыг черлерин, бойдустуң онзагай дыштанылга черлерин улам-на хөгжүдери чугула. Владислав Ховалыг ук кожуунга туризмни сайзырадырынга бир дугаарында суурлар аразында оруктарның байдалын экижидери чугула деп чугаалаан. Чижээ, Хадың суурже баар орук чаъс чагган соонда, аргыжар арга чок болу бээр. Ынчан неделя дургузунда 800 ажыг суурнуң чурттакчылары кайнаар-даа үнүп шыдавайн баар таварылгалар тургулаан. Ындыг байдалдар турбас кылдыр Хадың суурже баар орук шывыын чаартып, Аржаан суурже баар оруктарда оңгарларны дуглап септээринче акшаландырыышкынны аңгылаарын дарга дыңнаткан. Улаштыр Владислав Ховалыг “Тайга” станциязынга база доктааган.
ТАЙГАДА ЭКОЛОГТУГ КОКПА
“Тайга” станциязының 23 муң гектар девискээри “Тыва бойдус парыгынга” хамааржыр. Бо бюджеттиг албан чериниң дөрт кластерлиг девискээрлериниң бирээзи болуп турар. Амгы үеде Тывада Бай-Тайгада “Шуй”, Каа-Хемде “Үш-Белдир”, Чаа-Хөлде “Шаңчы” кластерлиг девискээрлер бар. Бо кластерлиг девискээрлерниң ниити шөлү 621 муң гектар. Ниитизи-биле штатта 16 кижи ажылдап турар, оларның 12-зи инспекторлар. Эрткен чылдың август 2-де хууда сайгарлыкчы Меңги Бады-Суу “Тайга” станциязынга кадыының байдалы кызыгаарлыг улуска экологтуг кокпа кылыр 1,4 сая рубльдиң төлевилелин боттандырары-биле аукционга киришкеш, ойнап алгаш, ажылдап кирипкен. Экологтуг кокпаны чүгле ыяштан кылып турар. Ол кокпаларны тайгага кыжын, чайын дыштанып келген улуска агаарлаарынга эптиг болгаш бүгү негелделерге дүүштүр кылып турар. Ол-ла ажылдың уланчызы болур дараазында чылдарда “Тайга” станциязынга дыштанылга бажыңчыгаштары тудар болгаш машина тургузар тускай девискээрни аңгылап кылырынче көрдүнген төлевилелдерни боттандырарын бойдус парыгының ажылдакчылары планнап турар. Амгы үеде кылдынып турар төлевилелдиң саазын кырында схемазын Владислав Ховалыгга “Тыва бойдус парыгының” директору Эдуард Донгак көргүзүп, келир үеде планда көрдүнүп турар ажылдарын таныштырган.
“Туризмни сайзырадырынга бистиң бойдус девискээривисте бүгү эптиг байдалдар бар. Чүгле ам-даа амгы үеге дүүштүр бүгү ажылды шынарлыг кылдыр чаартып кылыры негеттинип турар. Экологтуг кокпа коляскада олурар кадыы кызыгаарлыг улуска шынап-ла дыка эптиг болуп турар. Ол ышкаш “Тайга” станциязынга дагдан бадар хаак трассазын чаартып, даг кырынче дыштаныкчыларның көдүрлүп үнер, өске дыштанылга черлеринден дудак чок электри дузазы-биле ажылдаар чүүлдү база кылыры артык эвес деп бодап тур мен. Ону кылырынга электри күжү мында чедер деп специалистер чугаалап тур. Оон-даа өске дыштаныкчыларга эптиг байдалдарны тургузары-биле “Тайга” станциязын сайзырадырынга көрдүнген төлевилелди немей ажылдап кылгаш, санаашкыннарны чорударын оралакчым Айдыс Сатка даастым. Бо ажылдар чоокку үеде бүде бээр дээрзинге бүзүрээр мен” – деп, Владислав Ховалыг түңнеп чугаалаан.
“Дарганың берген даалгаларын күүседири-биле “Тайга” станциязын чаартырынга хамаарышкан айтырыгларны шуптузун өөренип, санаашкыннарны чоруткаш, бо кыжын дыштанып келген хаакчыларга чаа трассаны болгаш хөй-ниитиниң чемненилге черлеринден эгелээш, бүгү-ле көрдүнген ажылдарын боттандырар дээш ажылдаар бис” – деп, Владислав Ховалыгның оралакчызы Айдыс Сат дыңнаткан.
Бүгү ажыл республиканың сайзыралы дээш, чонга дээш кылдынып турары өөрүнчүг. Чаартылгалар уламчылаар-ла болзун.
Карина МОНГУШ.
Авторнуң тырттырган чуруктары.
#Бии_Хемкожуун #ВладиславХовалыг #Тыва #Тува #Shyntuva#Тувамедиагрупп #Тывадыл #Тывамедээ #Tuva
