Бир кол сүмем – арагадан ойталаары

Аныяктар делегейинде

Төрээн суурум Чаа-Хөлге бо чылдың эгезинде лама-башкыларның чоннуң аас-кежии дээш кылган «сор ёзулалын» четтирер аас-кежиктиг болган мен. Авамның тайылбырлап турары-биле, ук ёзулал аажок нарын. Ындыг болганындан, Тывада чүгле 3 кожуунда эртип турар. Ховар, нарын ёзулал бистиң аныяк кожуунувуста эртип турарының чылдагаанын сураглааш, ону углап-баштап турар аныяк ламавыс Чиңгис Башкы-биле (шажынчы ады – Сонам Пелгьял) чугаалаштым.

— Ук-төөгүңерни чонга таныштырып көрүңерем, Башкы.

— Адымны  Чиңгис Вла­димир­­ович Иргит дээр. 1991 чылда Бии-Хем­ниң Чкаловка арба­нынга төрүттүнген мен. 10 харлыг шаамда авам бурганнай бээрге, ачамның чурту Бай-Тайга база ачамның Таңдыда угбазының чанынга туруп, ол ийи кожуун ара­зынга аай-дедир чоруп өскен мен. Ачамның угбазын авазынып, «авам» азы «кырган-авам» деп адап чаңчыга берген мен. Индияга өөренип турар үемде, ол база-ла бурганнай берди. Ачам адын Владимир Байындыевич Иргит дээр, соңгу иелиг мен, кыс дуңмам база бар.

— Шажын оруун кажан, канчап шилип алган силер?

— Авам барда, 8-9 харлыг шаам­да, телевизорга бир-ле ду­гаар лама-башкы кижини көрген мен. Ооң кедип алганы өскелерден ылгалып турар өкпең өңнүг хеви болгаш дериг-херекселдери мээң чаш угаанымга шажынга хамаа­рыштыр баштайгы сонуургалды оттурган. 13 харлыг тургаш, Бай-Хаак суурга кырган-авам-биле Шагаа хүнүнде номналга олурганым ол деп сактыр-дыр мен. Номналга удуй бээр болган мен. Башкы коңгазын хаптарга, сырбаш кыннып, оттуп кээр болган мен (каттырар).

Кырган-ачам Маадыр Хертек­ович Биче-оолду шажын оруунче мени углап баштаан башкым деп санаар мен. Боду лама кижи. Бодунуң эскериглеринге даянып алгаш, шажын оруу-биле чоруур оол-дур бо деп, саналды кырган-авамга киирген. Ынчан 10 харлыг мен. Ол үеден эге­лээш, кырган-ачам Бай-Хаак суурнуң хүрээзинге, чонга шажын өөредиин тайылбырлап турар үезинде, меңээ төвүт дылды болгаш шажынны өөредип эгелээн. Ынчалдыр-ла школадан чоорту ойталап, шажын өөредиинче шилчээн мен. Индияже өөренип чо­руур бетинде, Цеченлинг хүрээзиниң хуу­рактар өөредир школазынга база өөренип турдум.

— Индияга чуртталгаңар дугайында чугаалап бериңерем.

— Индияже өөренип чоруур буя­ным четчи бергенинге дыка өөрүп, 2006 чылда сарыг шажынның чуртунче улуг идегелдиг аъттаныпкан мен. Соңгу Индияда Дхарамсала хоорайның чанында “Гьюто” деп аттыг тантра өөредиинге даянган хүрээге өөренип турган мен (ук хүрээ Гелуг школазының эң-не улуг хүрээлериниң санынче кирип турар). Ында 17-ги Кармапа Башкы Огьен Тринлей Дорджениң резиденциязы бар (тибет шажында Далай Лама болгаш Панчен Ламаның соонда 3 дугаар рангының Дээди ламазы). Хоорайывыстан ырак эвесте Чырыткылыг 14-кү Далай Лама Башкының резиденциязы база турар.

Индия дыка изиг, шык чурт болган. Изиинге шыдашпайн, өрээл эжиин ажыдып алырга, чылыг чурттуң соястаар амытаннары – селеске, узун-курт, чүзүн-баазын тараканнар дораан моорлап кирип кээр. Хепти чаъстыг хүнде чуп каарга, дүдүп каар, изиг хүнде бир шак болгаш кургай бээр.

Баштай Дхарамсаладан ырак эвесте Маклеод Ганж деп хоорайга чеде бээривиске, тывалар бисти уткуп алган. Оларның аразында Чаа-Хөлдүң амгы Даа ламазы Сылдыс Башкы, Шерчин Башкы, Чеченбай Башкы, Солаңгы, Айлаана, Джамилия дээр уруглар болгаш оон-даа өскелер бар. Өске чуртка ижигип алырымга чедир, олар улуг дузаны чедирген. Үр болбаанда бисти аңгы-аңгы хүрээлерже тарай чорудупкан. Ынчаар “Гьюто” хүрээзинче тывалардан хоорлуп чорупкан мен. Индияга ниитизи-биле 9 чылдың дургузунда шажын өөрендим. Хүннүң 4 азы 5 шакта туруп алгаш, өөренип эгелээр бис. Шажынны, англи болгаш тибет дылдарны өөренип турдувус. Кежээ­ки кичээл 8:30-ге чедир уламчылаар. Кичээл­дер соонда дүнекиниң 1 шакка чедир бурганнар овур-хевирлерин, мандала дөзевилелин чуруур база ол ышкаш онаалгалар кылыр турган бис. Өөренир программавыс­ты угланыышкыннар аайы-биле база тускайлап каар турган. Мен мандала чуруурунга мергежип турган мен. Корум-чурум талазы-биле дыка шыңгыы. Үени шуптузун хуваап каан болур. Өөредилгевис сулараар болза, аттарывысты багай өөреникчилер даңзызынче киир чырыдыптар.

— Чырыткылыг Далай-Лама Башкының резиден­циязының чанынга өөренип турган ыш­ка­­жыл силер. Баштайгы ужура­жылгаңар сактыр-дыр силер бе?

— Ийе, дыка эки сактыр мен. Ол хүн даштыкы чуртка ижигип турар баштайгы хонуктарым чүве. Тывалар-биле Башкының резиденциязынга чеде берген бис. Башкы үнүп келгеш, чыылган чонче холун чайып турар үеде, буяным Башкыны көөр кылдыр мөөңнели бергенинге аажок өөрүп турдум. Дараазында чылдарда Башкыга дужуп, холун тудуп, ыдыктыг хевинге холум дегзип, чаңгыс эвес удаа айызын четтирер аас-кежиктиг болдум. Башкының өөредиин ай санында доктаамал 3-4 катап дыңнаар турган бис. Ол өөредиглер 3-7 хонук уламчылаар.

Индияга база бир онза ужуражылгам – 17-ги Кармапа Башкы. Кармапа Башкы бистиң-биле чоок харылзаа тудуп, өөредигни берип турган. Ол бистиң чурумувус, өөредилгеде чедиишкинивис дээш аажок сагыш салып, кежээниң-не клазывыска кээп хынап, байдалывысты айтырар чаңчылдыг. Кармапа Башкы кирип келген болза, кандыг-даа башкы ооң соондан классче кирбес, Камбылар безин. Кылып турар ажылын үзе кирип болбас. Амгы үеде бо Башкывыс ховар аарыгдан аарааш, Американың Каттышкан штаттарында эмненип турар.

— Бистиң Чаа-Хөл кожуунче канчап ажылдап чедип келген силер?

— Индиядан 2015 чылда чанып келгеш, байдалдың аайлашпайн барганы-биле, Тывага турар үем узамдыга берген. Ол үеде Сылдыс Башкы мени чаа ажыттынган хүрээзинге ажылдаа­ры-биле чалаан. Тывага турар хуусаам билдинмес болганындан, түр када шенеп көөр дээш, чөпшээрешкен мен. Сентябрь 9-та акым-биле машиналыг Чаа-Хөлдүң Ажыг-Суг аржаанынче бар чорувус­та, орук ара суур кыдыында көвей чон чыыл­ган турган. Айтырып кээривиске, хүрээниң ажыдыышкынынга душ бооп таваржы бергенивис ол болган.

— Индияже дедир чоруурун планнап турар силер бе?

— Дедир чоруур күзелим күштүг-даа болза, амгы үеде кадыым байдалы-биле болдунмайн турар. Сегип алгаш, ол дугайын боданыр мен. Оон аңгыда, 2018 чылдың июль 6-да (Чырыткылыг Далай- Лама Башкының төрүттүнген хүнү) хүрээге Алдын-Херел судурун номчуп олурумда, кулаамга Далай Башкы чагыг сүмезин чугаалап келген. Ол мени Чаа-Хөлге Бурган өөредиин сайзырадырын дилээн. Башкыдан ындыг чагыгны алганым соонда, элээн үе дургузунда бодангаш, сеткил-чүрээмниң ханызындан чагыын күүседир мен деп даңгыракты бодумга берген мен. Башкыдан аңгыда, бир тускай төрүмелдиг кижи мени сураглап чедип келгеш, берген даңгыраамны шын хүлээп алганымны бадыткады. Бодумга берген даңгыраамны менден өске кым-даа билбес турган. Амдыызында үүлем аайы-биле Чаа-Хөлге турумчуур ужурлуг мен деп боданып алдым. Им-демдектерни дыңнаар болза эки боор.

— Тыва кижиниң төөгүзүн истеп көөр болза, хам, лама өгбелери албан турар дижир. Ынчангаш тываларда чаш уругларга караң көрнүр чаяан бо-ла эскертинер. Амгы үеде чамдык ада-иелер уругларын ындыг белен эвес салым-хуудан чайладыксаар болур.  Ол дугайында чүү деп бодаар-дыр силер, Башкы?

— Чашкы шаамда хам кижи­ниң хүндүс хам ёзулалдарын салгаш, кежээ дүжерге, хүрээге келгеш тейлеп ап чораанын көөр турдум. Ам бо үеде Тываның хамнарының болгаш башкыларының аразында чижир таарымча чок байдал тыптып турар. Төөгүден ап кээр болза, Тывага хамнар-даа, ламалар-даа эптиг-чөптүг амыдырап чораан.

Чаш уругларга хамаарыштыр: бурганнаан «чаяанныг» өгбелери келир салгалда, бир төрелин шилип алгаш, «чаяанын» дамчыдып бээр боор дижир. Өгбелериниң шилилгезинге таваржы берген төлден «чаяан­ны» ап калдырары – харыысалгалыг чорук. Чамдык таварылгаларда оон ойталаарга, чаш төлдүң назыны кыскалап болурунуң айыы­лы бар. Ону кылырда, шо-төлге салдыргаш, улуг судур ажыттыргаш, өгбелерден чөпшээрелди дилээр. 

— Сор ёзулалы Тывада чүгле үш кожуунда эртип турар болгай. Ховар эрттирип турарының чылдагааны чүде ирги?

— Ёзулал нарын болгаш кончуг айыылдыг болганындан, Тывада ховар эртип турар. Сор ёзулалы сарыг шажынның бурун ёзулалдарынга хамааржыр. Репрессиялар мурнунда тыва ламалар ону эрттирип чораан. Сүзүктүг чон арбай далганын арыг суг-биле нугааш, далганны аарып турар эъди-кежинге дүрбүүр. Дүрбээн соонда ону кижи дүрзүзү кылдыр хевирлээш, ёзулал үезинде отче киир октаар. От кыпсыр бетинде башкылар чогуур номналды номчуур. Номнал үезинде эрги чылдың хай-бачыды, аарыглары ол нугуп алган далганынче сиңер кылдыр бодап алгаш, сеткилинден сүзүктеп чүдүүрү чугула. Ол үеде тамы оранының эжии ажыттынар. Аштап-суксап чоруур, кижи караан­га көзүлбес амылыг амытаннар, аш-мириттер, аза-четкерлер ол далганнарны четтирер дээш, чедип келир. Олар далган чииринден аңгыда, арагалап-дарылап чоруур, өг-бүлезинге шынчы эвес чорук кылып турар кижилер көргенде, хоразын чедиреринче далажы бээр. Ону лама-башкылар доза турар болур. Номналын база лама бүрүзү номчууру болдунмас. Тамы оранының эжиин дедир хаап чадай берген байдалда, ёзулалды эрттирген башкы чартыктай берип болур, азы даартазында эртир удуй бергилээн таварылгалар эвээш эвес. Тамы оранының көвей амытаннарынга күш четпейн барганы ол боор. Индияга сор ёзулалынга доктаамал киржип турган бис. Ол дугайында тускай судурларны номчуп, өөренир болур. Чаа-Хөлде бо үш дугаар чылын эрттирип тур бис.

Сарыг шажында катап тө­рүттүнер деп билиг бар болгай. Кижи кылдыр бодарап кээри – дээ­ди төрүмел дижир. Карачал чон хам-ламалар дузазы-биле эвес, бодунуң күжү-биле база эрткен төрүмелин көрүп каар боор дижир.

— Карма дугайында та­йылбырлап бериңерем.

— Карма дээрге-ле үүле. Эрги санскрит дылдан дорт очулгазы «кылдыныг». Эрткен-барган назыннарывыста шупту кылып чораан эки-багай үүлелеривис карма болуп эглип келир. Кижиниң хууда үүлези турар, оон ангыда, чоннуң үүлези турар. Өг-бүлелиг улусту чарып аппаары, азы оларның амыдыралынче киржири – оор чоруктуң бир хевири. Тывада амгы үеде дыка неп­тереп турар нүгүл бо. Ону кылган улус келир назында кады чурттаар эжи чок чурттап каар, азы-ла болза, шынчы эвес эштиг болур. Эрткен назынывыста акша-көпеек талазы-биле өскелерге дузалавайн чо­раан болзувусса, бо назынывыс­та түреңги амыдырал көрүп чурттаар бис. А чамдык кижилер көвей ажыл-херек бүдүрбейн-даа турар болза, акшазы көвей болур. Келир назынында база шак-ла ынчаар элбек чурттаар дизе, өскелер-биле кежиин үлежип өөренири чугула. Чамдык чаш улус төрүмелинден берге азы эмнеттинмес аарыглыг болур. Азы болза, назыны кыска болур. Ындыг таварылгада чуртталга чүге чаш төлге каржыланган дижир бис.

— Амгы шагда тываларның орнукшудулга ёзулалынга хамаа­рыштыр бодалдарыңар кандыгыл?

— Ёзула­лдың башкы утказы – бурганнаан кижиниң оруун чырыдар, келир назынын таарымчалыг байдалдарга төрүттүнеринге дуза кадары. Бир-ле дугаарында мрамор салырындан ойталаарын сүмелээр-дир мен. Мрамор тургузарының орнунга көвей санныг чула кыпсып, удаа-дараа номналдар номчуттуруп турган болза, мөчээн кижиниң оруун чырыдарынга дыка улуг дузалыг болур. Мрамор черниң довураан күштүг базып турар – мөчээн кижиге таарымча чок байдал. Оон бир кол сүмем – арагадан шуут ойталаары. Мөчээн сөөктүң бажынга арага-дары салбас ужурлуг. Ширээзиниң кырынга чүгле тыва ак чем салза чогуур. Эъттен кылган болгаш ажып каар чемнер салып болбас. Чимис турза туруп болур, албан эвес. Ооң орнунга болдунар шаа-биле боттарын сергек алдынып, шыдыраалаар болза деп бодаар чордум.

Орнукшудуп каан соонда хөөр чаңгыс-даа үнмезин сүмелээр-дир мен. 7 хонук, 49 хонук болгаш 1 чыл, 3 чылын демдеглээр дээр болза, чурттап орган оран-савазының девискээринге тыва чем дээжизинден лама азы хам кижиге саң салдырып алыр болза ажырбас.

Тывалар тариналарның күчү-күжүн билген болза, деп дыка күзээр мен. «Ом мани беме хум» болгаш «Ом таре туттаре туре сууха» деп тариналарны чок болган улустун соондан номчуурга, оларның оруун чырыдар, чымчаг­лаар болур. Бир сая (миллион) чедир номчуптар болза дыка эки. Кызыл-дустаан кижиниң бажыңын хүннүң-не артыжаар болза эки. Мөчү-сөөктү өрттедип турар болза, соо арыг болур.

Аза-буктарның, сүне­зин­нерниң канчаар чүгүрүп, маңна­жып турарын кижилер чаңгыс катап көрүптер болза, көвей артык чүүлдер кылырын соксадып, орнукшудулганы мө­чээн кижиге ажыктыг кылдыр канчаар эрттирерин ынчан боданы бээр боор.

— Чонга ниитизи-биле кан­дыг чагыг-сүме кадар силер, Башкы?

— Чон ипотека болгаш кредиттерде туттуруп алган чурттап чо­руур. Сагыш-сеткил байлакшыдарынче кичээнгей салбайн турар. Бурган Башкының өөредиинде чугаа­лап турары-биле, бирги черде – сагыш-сеткил, иштики делегейниң хос­талгазы; ийигизинде – кадыкшыл; үште – материал­дыг чедииш­кин турар ужурлуг. Бо чурум үрелирге, чуртталганың шын агымы өскерлип, моондактар көвүдээр. Чонумга сүзүктүг чоруурун күзээр-дир мен. Хүрээде кээп турар чүдүкчүлерде «мен-не эки чорзумза», «мээң өг-бүлем-не эки чорза» деп бодалдар колдап турар болду. Оон аңгыда, бар чүүлүнге ханып, четтиргенин илередип билбес бис. Четтиргенин илередири база ол ышкаш өскелер дээш сагыш салыры чугула. Хоп-чип кылыры база он кара нүгүлдүң бирээзи деп билип алыр болза эки. «Ынак мен» деп сөстү харыысалгалыг ажыглаары негеттинип турар. Сөстүң үнезин чидирбээлиңер.

Айдысмаа Килик чугаалашкан.#Шын