БИРГИ ТОМУ ЧЫРЫКЧЕ ҮНГЕН

8 октября 2021

38

Урянхай – тыва энциклопедия

Бөгүн, октябрь 8-тиң хүнүнде, Кызыл хоорайның Аныяктар ордузунга Тываның хөй санныг эртемденнериниң, авторларның улуг ажылы «Урянхай – тыва энциклопедияның» таныштырылгазы байырлыг байдалга болуп эрткен.

Улустуң хөөмейжизи, Тыва Республиканың алдарлыг артизи, Тыва үндезин культура төвүнүң директору Игорь Көшкендей игил-биле аян тудуп ажыткан. Тыва чоннуң төөгүзү кирген улуг номга ол база улуг үлүг-хуузун кииргеннерниң бирээзи. Ол ышкаш аңаа республиканың эртемденнери, докторлары, Тываның көдээ ажыл-агыйының эртем-шинчилел институдунуң, Тываның эртем төвүнүң, күрүнениң национал архивиниң, Алдан-Маадыр аттыг национал музейниң, А.С. Пушкин аттыг национал ном саңының ажылдакчылары база өскелер-даа киришкен.

2018 чылда Алдан-Маадыр аттыг Национал музейниң директору Каадыр-оол Бичелдей баштаан «Тывалар делегейи» хөй-ниити организациязы Президент грантызының фондузунуң мөөрейинге киришкеш, тиилекчилер санынче кирген. Бо болуушкун «Урянхай – тыва энциклопедия» деп улуг хемчээлдиг төлевилелди боттандырып эгелээр арганы берген. Бо энциклопедияны тургузар дугайында бодал каш чыл бурунгаар-ла төрүттүнүп келген.

Байырлыг таныштырылга үезинде номнуң адының канчаар тыптып келгенин Каадыр-оол Бичелдей таныштырган. Эң-не баштай бо энциклопедияны, тывалар дугайында бүрүнү-биле кирер болганда, “Тыва кижи” деп адап алыр деп турган. Хөй санныг эртемденнер-биле дугурушкаш, “Тыва энциклопедия” деп адаар болган. Тываның төөгүзү урянхайлардан эгелээн болганда, номну “Урянхай – тыва энциклопедия” деп адаар түңнелге келген. Энциклопедияның 1-ги томунуң шенелде экземпляры үнүп келген. Ол 664 арынныг, улуг хемчээлдиг, көк даштыг ном.

“Урянхай – тыва энциклопедия” школаларның, өөредилге черлериниң библиотекаларынга, номчулга залдарынга турары чугула. Энциклопедияның үндүрүлгелерин чоорту көвүдедип, республикага тарадыр. Башкыларның, эртем ажылдакчыларының, удуртукчуларның столунуң кырынга “Урянхай – тыва энциклопедия” үргүлчү турар ужурлуг. Эрткен чүс чылдарның ханы билиглерин, хөй-хөй айтырыгларга харыы берген төөгүлүг номну херекке албайн, эрттириптери болдунмас. Келир салгалга мындыг төөгүлүг номну арттырып берип турары – тыва чонга улуг өөрүшкү болгаш чоргаарал.

Шак мындыг улуг энциклопедия Россияның 79 регионнарында бар, а 6 регионда чок. Оларның иштинде Тывада үнүп келгени бо. Ол Тыва Арат Республиканың тургустунганындан бээр 100 чыл оюнга улуг белек болуп турар. Республиканың 170 ажыг эртемденнери энциклопедияда кирген чүүлдерни, чаңгыс чер-чурттугларывыстың допчу намдарларын тургузуп ажылдаан. Оон ыңай энциклопедияны тургузарынга Москвадан, Санкт-Петербургтан, Моолдан Тываның эртем шинчилекчилерин хаара туткан. Оларның аразында чүгле ниити эртемнерниң, төөгү болгаш дыл эртемнериниң шинчилекчилери эвес, а экономистер, эмчилер, инженерлер, тудугжулар дээш кымнарны чок дээр. Өөреникчилерге, студентилерге, башкыларга, оон ыңай төрээн чериниң төөгүзүн, ооң сайзырап келгенин, төөгүде кирген өгбелерин, чоок кижилерин сонуургап, билип алыксап чоруур чурттакчы чонга кончуг солун болгаш ажыктыг деп санаттынып турар.

Энциклопедияны тургузарынга киришкен эртемденнер, ажылдакчылар кайы хире улуг орукту эрткенин магадап, хөйнүң ажылынга үнелелди берип, сактыышкыннарын чугаалап, ажылды эгелээш, эчизинге чедир номнуң тургузукчуларын эвилелдеп келген Каадыр-оол Алексеевич Бичелдейге өөрүп четтирип турганнар.