Элээди уруглар театрының эргим доозукчулары АЧЫТЫ, ДОЛААН, АЛИНА, АЮШ силерниң чаш, школачы, чогаадыкчы үеңер бистиң театр-биле холбашкан болгаш аңаа эрткен. Ам өзүп келген, уяңардан ужуп үнер үе келген. Ынчалза-даа өөренип, сиңирип алган чогаадыкчы билииңер кажанда-даа силерниң-биле артып калыр. Боттарыңарның салып алган сорулгаңарны, база мергежилиңерни шын шилип алырыңарны күзедивис.
Силер бистерге, башкыларыңарга, чаа-ла чүглери үнүп келген кушкаштар силер, бис чүгле уг-шиин айтып бээр, чагып-сургаардан башка. Чөөн чүк улузунда мындыг үлегер домак бар «Бодуң чуртуңда сен бичии кушкаш болзуңза, өске черге эзир болуруңну кызыт»!!! Кезээде бодуңарның күжүңерге бүзүреп, бедиктерже кортпайн ужуп чоруңар. Эзир болуп шыдавазыңарза, тайбыңның кужу көге-буга болуңар. Кижи бүрүзүн бергелер манап турар, ол чокта база солун эвес. Куш бүрүзү боду булуттарлыг. Силер бо бүгүге белен силер, силерниң ойнаан аңгы-аңгы рольдарыңар халас барбас. Олар силерге, бичии артистерге болгаш көрүкчүлерге өөредиг болган.
Кижи бүрүзүнүң дугайында дыка-ла хөй эки сөстерни чугаалап болур. Силер боттарыңар билбейн, көрүкчүнү бодуңарның оюнуңар-биле кижизидип, күрүнениң херээ – келир үениң салгалдарынга, бөдүүн, кижизиг сагыш-сеткилдиң сайзыралын арттырган силер.
Көрүкчүлер силерни болгаш силерниң рольдарыңарны кажанда-даа утпас. Кижиниң мээзи ынчаар тургустунган. Силер делегейниң классиказын ойнап, хөгжүмнүг шиилерге ырлап, танцылап, жонглерлап, чараштыр чугааланып дээш, чүнү өөренмээн дээр… К.С. Станиславский мынча дээн: «Артист кижи чүнү-даа талантылыг кылдыр кылып билир боор ужурлуг!» Тывада элээди уруглар театры бо бүгүнү силерге дамчыдарын кызыткан. Бөгүн мерген угаанныгларның чугаазын дамчыдып каары артык эвес. Чижээ: «Эки идик даараныкчызының даарап каан идии багай оңгул-чиңгил оруктарны тоовас». Бис бо бүгүнү бээрин кызыткан бис, силер база кызыңар! Силерни Казаньче өөренирин чалаан, ол дээрге анаа эвес сүме-дир. Бо хоорайга кончуг улустар өөренип чораан. Дыка улуг дуржулганы янзы-бүрү сценаларга, этюдтарга, делегей чоннарының тоолдарынга ойнап тургаш, алган силер. Боттарыңарның оюнуңар-биле бодуңарның үе-чергелериңерниң чүрээнче киир ойнавышаан, сагыш-сеткилинде балалбас ис болуп артыңар. Ынчангаш боттарыңарга хынамчалыг болуңар, чүге дизе, оларга силер үлегер-чижек-тир силер: «Силер саазын селеме тудуп алгаш, бодуңарның чүрээңерни каңнаан силер!» – деп чөөн чүк чону үлегер угаадыында чиге-ле сөглээн.
База катап аас-кежиктиг ужудуушкунну күзедивис! Кажан-даа бистерни утпаңар! Бис силерже холувусту чайып олур бис, карантин эвес болза, өске байдалга силерни үдээр турган. Кажан-даа өрү көрдүнмеңер, «Дээрже дүкпүрбе, сээң бодуңче чаштап кээр». Мээң ынак артистерим. Силер – мээң чоргааралым силер! Силер – Россия болгаш делегей чергелиг мөөрейлерниң тиилекчилери силер!!!
Эң ылаңгыя Ачытыга бараалгаалы. Ачытыны театрже (ТЮЗ) авазы эдертип эккелген. Ол дыка бичии, чаптанчыг, кижизиг оолчугаш турган. Эгезинден тура-ла, көрүкчүлерниң кичээнгейин, ынакшылын чаалап апкан. Ачыты бичиизинден тура кол рольдарны ойнап эгелээн. Ол дээрге Том Сойер, тыва тоолдан аңчынын ролю, Трубадур, король (хаан) Бремен хөгжүмчүлери («Бременские музыканты»), Аманодзяканның база ачазының ролю «Урико-Химеко» деп япон хөгжүмнүг шииден Ээремчиктиң ролю, «Муха-Цокотуха» бичии уругларга операдан хаанның ролю, «Элчиген кулак хаан» деп тоолдан, база «Недоросль»-дан Митрофанушка, өзүп келгеш алдарлыг ус-шевер Окаанчык база Гамлет дээш оон-даа өске.
Мындыг чадага дораан чедип келбес, аңаа чедир өзер, быжар. Ачытының оюнун солун-сеткүүлге онза демдеглеп, байыр чедирип бижип турган.
Бир кайгамчык чүүл, Ачыты уран номчулга мөөрейинге хамыкты кайгадыр шүлүк номчаан, ону профессионал актерлар безин ховар номчуур чүве. Шүлүк номчуурун билип кааптары дээрге езулуг Пегастың чалгыннары-дыр, ам-даа ынчаар тут! Классика, рольдар – ол дээрге кезээде чогаадыкчы арыг «аржаан»-дыр!!!
А Долаан бир эвес 11 классты доозар дээш артып калган болза, Ачытыны солуур турган. Ол ооң соондан шыырак чоруп олурган. Бичии Долаан театрга келгеш дораан М. Красевтиң «Муха-Цокотуха» деп бичии уругларга операзындан Ыргак-Сээктиң (Комар) ролюн ойнап эгелээн. Оон «Мээң өңнүүм – Алдын сыын» («Мой друг – Золотой Олень») тожу улузунуң тоолдарынга таарыштыр бижээш, тургускан шииге бичии аңчының ролюн онзагай кылдыр көргүзүп ойнаан. Н. Гогольдуң «Ревизор» деп шиизинден Хлестаковтуң ролюн бедик деңнелге ойнаанын Гоголь безин таарзынар боор деп бодап тур мен. Чүге дизе, Долаанның Хлестакову өске, кымга-даа дөмейлешпес болгаш чаа үеге тааржыр. Долаан боду хөглүг, олут орбас, ажык сеткилдиг, кезээ мөңгеде бичии оол кылдыр артып каарынга бүзүрээр мен.
Ам Аюш дугайты. Мындыг овур-хевир кандыг-даа театрның каасталгазы болур. Ол бойдустан даштыкы хевир, угаан, үн, мага-бот-биле чаяаттынган. Профессионалдыг театрга ол кол маадырларның рольдарынга тааржыр. Аюш Г. Гладковтуң «Голубой щенок» (Ак-көк эник) деп хөгжүмнүг шиизинге Моряктың (Далай шерии) ролюн чараштыр ойнаан. Ол үнүп кээрге, көрүкчүлер шупту ооң талазында болгаш шупту чүве бодунуң туружунче туруп алыр. «Элчиген кулак хаан» деп шииде хаалгачы болгаш янзы-бүрү театржыткан көргүзүглерниң, концерттерниң идепкейлиг киржикчизи. Эң бедик чедиишкини В.Шекспирниң «Гамлет» деп трагедиязында Лаэртиң ролюн бедик деңнелге ойнап күүсеткени болуп турар.
Оон ыңай бо чылдың доозукчуларының аразында Алина Холмогорованы силерге бараалгадыйн. Ооң ады, фамилиязы чалгыг ышкаш дыңналып турарын эскердиңер бе, ол уран чүүл улузунга кончуг тааржыр. Артистер боттарының ат-сывын кино, телевидениеге билдингир, сагынгыр болзун дээш, албан-биле солуур чүвези ында болуп турар. Алинаның чүгле ат, фамилиязы чараш эвес, ооң даштыкы хевири, үнү база чараш болгаш сценага тааржыр, ооң амплуазы – инженю. Оларга тааржыр рольдар: хаанның уруу (принцесса), Хар кыс (Снегурочка), кадын (царевна) бо рольдарны Алина күүсетпишаан, бодунуң чараш үнү-биле концерттерниң, шиилерниң каасталгазы болуп турган. В. Шекспирниң «Гамлет» деп шиизинде Офелияның ролюн күүседиринге шыырак белеткенип турда, дыка хөй чылдагааннар-биле болдунмайн барган. Чүгле быжыг туруштуг улус тиилелге чедип алыр дугайында бир артист мынча дээн: «Уран чүүл төндүр бердиниишкинни албан негээр». Алина пөрүк чаңы-биле кол рольду эрттирип алган, уран чүүлге чамдыкта пөрүк чорук шаптыктыг. Алинага делегейде билдингир Голливудтуң актрисазы Кэтрин Хепберниң сөстерин бараалгаттывыс: «Эй, чүү болуп турар чүвел? Чүге мен үе чидирип турар кижи мен! Мен дээрге – мен-дир мен. Бодум!! Мен дээрге куш-тур мен, бодумнуң шимчээшкиннеримни аайлап турар!! Херек дээш туруш!! Бурунгаар! Бүгү чүве чүгле менден хамааржыр!». Алинага мындыг боорунга бүзүрээр бис. Сен – бистиң ойнаттынмаан ролювус сен, чамдыкта ол ойнаттынган овурларың херек болгаш үнелиг!!! Бис элээди доозукчу артистеривиске кезээде чоргаарланыр бис.
Айлана Чадамба, Тывада элээди уруглар театрының (ТЮЗ) удуртукчузу.
Авторнуң тырттырган чуруктары. #Шын
