БОЖАЛЫГГА БОЛГАН МӨӨРЕЙ

1 октября 2021

45

2021 чылдың сентябрьның 24-түң хүнүнде Тес-Хем болгаш Эрзин кожууннарның девискээринде Божалыг, Чаңгымай азы Чаа-Хову-даа деп чоннуң адап өөренгени черге улуг болгаш аныяк чүгүрүк база чыраа, челер малдар аразынга ТАР-ның тургустунганындан бээр 100 чылдаанынга, Наадым-2021 байырлалынга тураскааткан аът чарыжынга чүгле ушта халыыр улуг чүгүрүк, чыраа база челер болгаш чоруктуг малдар дээш ниитизи-биле 372 соодуп, баглап каан аъттарын ховар дирткен чылгычы эрлер эккеп, чарыштырган.

Бо удаада ийи чыл улаштыр республика чергелиг аът чарыжын бо-ла девискээрге эрттирип турар болгаш, чылгычылар база оларның аът-хөлү өөренип, чаңчыга берген. Чарыш аъдын салып үндүрер чери старттан эгелээш, аксын тыртар финишке чедир шала дөжемиргей чер болгаш чүгүрүк мал мунган элээди назылыг оолдарга база айыыл чок, аът-хөл хол-будун кемдедип алыр таварылгалар база эвээш, өршээлдиг чер деп, ТР-ниң аът федерациязының даргазы Таймир Сарыглар демдегледи.

Бо чылгы төөгүлүг аът чарыжының адаан-мөөрейин Тыва Республиканың Информатизация болгаш харылзаа яамызы болгаш “Тува 24” телеканал аът спортунуң мөгейикчилеринге Ютуб таварыштыр дамчыдып, тускай репортажты белеткээн. Ынчалза-даа маргылдааны эрттирери, шаңнал-макталдарны тыпсыры, айыыл чок чорукту хандырары дээш өске-даа кол организастыг айтырыгларны Тыва Республиканың Спорт яамызы, Көдээ ажыл-агый болгаш аъш-чем яамызы, ол ышкаш аът чарыштырар девискээрге орук шимчээшкининге айыыл болдурбас талазы-биле хемчеглерни Тыва Республиканың ИХЯ-ның ОШАЧКИ инспекциязы бодунга хүлээнип алганын онзалап, демдеглээри чугула.

Аът соодары белен эвес, аңаа айлар, чылдар негеттинер. Малга доктаамал хайгаарал эргежок чугула. Чыраа болгаш чүгүрүк аъттарны арыг-оъттуг, агым суглуг черлерге баглаар. Үзүүргедир чери оңгул-чиңгил чок, дески, калбак азы борбак даштар чок, чымчак черге тургузар дээш, мырыңай улуг эртем болур.

Сөөлгү үеде тыва чылгычы эрлер республикадан дашкаар девискээрлерден чыраа-саяк, чүгүрүк малдар садып эккээр чоруктарны эвээжеткеш, маңаа-ла, төрээн черинге уксаажыдылга ажылын чорудуп, эки белер, эки аскырлардан төрүттүнген хайнак аъттарны баглап, соодуп эгелээни өөрүнчүг.

Арга-дуржулгалыг чылгычыларның хөй чылдар дургузунда хайнакташтырылга (селекция) ажылын чорудуп тургаш, өстүрүп каан чыраа-саяк болгаш чүгүрүк малдарынга улуг ажаалда-даа, хөй сула-даа херек чок. Мындыг аъттарны тудуп чоруур чылгычыларның көскү чижээнге, Чөөн-Хемчик кожуундан Байбек Монгушту, Чечен-оол Ондарны, Каа-Хем кожуундан Геннадий Монгушту болгаш өскелерни-даа хамаарыштырып болур. Чижээлээрге, Геннадий Монгуш бодунуң азырап өөреткен малдарын эш-өөрү болгаш дуңмалары чылгычыларга берип, улаштыр азырап өстүрүп алырын сүмелеп чоруурун аът федерациязының удуртукчузу Таймир Сарыглар чугаалап олурду.

Бо чылын ТАР-ның 100 чылдаанынга тураскааткан, ол ышкаш Наадым-2021-ниң аът чарыжы аажок шыңгыы байдалга эрткен. Адаан-мөөрей эгелээр мурнуу чарыында элээди оолдар – аът мунукчуларының хар-назынын, паспорттарын, халдавырлыг аарыг COVID-19-ка удур тарылга дугайында шынзылга, QR-код бар чогун, ол ышкаш шупту камгалал бөрттер – шлемнер кедип алганын Росхереглелхайгаарал албан чериниң эмчилери хынаан.

Дараазында, канчап-даа кээрге, төөгүлүг улуг байыр-наадым болганда, республиканың чамдык ырак-узак кожууннарындан аът-хөлүн автомашинага чүдүрүп алгаш, чоруп оргаш, бичии озалдай берген чылгычыларны немей бүрүткээр ажыл эгелээн. Бо-ла бүгү хемчеглерни баштайгы бүрүткелди эртип алган чылгычылар шыдамыккай манап алганы дээрге-ле, өске эш-өөрүнге улуг хүндүткел болгаш корум-чурумну база эрге-хоойлуну сагып эгелээниниң көскү чижээ ол дээрзин Тыва Республиканың аът федерациязының даргазы Таймир Сарыглар демдегледи.

📢ШУМАШ-ДОРУГ ЭРТИП КЕЛГЕН

2021 чылдың Наадым байырлалынга тураскааткан аът чарыжынга 10 километр хемчээлге 2 хар чедир назылыг чүгүрүк малдарның чарыжынга Эрзин кожуундан Аян Хорлуунуң Шумаш-Доруг малы эртип каан, мунукчузу Аян Хорлуу, ийиги байзаны Тес-Хем кожуундан Чингис Шалыктың Алекс деп шолалыг аъды чаалап алган. Үшкү, бешки шаңналдарга Бии-Хем кожуундан Кенден Маадының “ЭД”, Кызыл кожуундан Каң-Демир Кууларның Кара, ол ышкаш база-ла Бии-Хемден Андрей Тондуптуң Калчан-Хоор деп шолалыг малдары төлептиг болганнар.

Бо салыгга ниитизи-биле 53 малды салып үндүрген.

10 километр хемчээлдиг 4 хар чедир назылыг чоруктуг чаваа малдарның чарыжынга бирги черни Кызыл кожуундан Аяс Хомушкунуң Калчан-Доруу чаалап алган. Ийиги шаңналдыг черге Чаа-Хөл кожуундан Чингис Дыртыктың Доруг малы, а үшкү база беш дугаар байзаларны Чеди-Хөл кожуундан Андрей Монгуштуң Калчан-Калдар, Улуг-Хемден Айдыс Домбааның Доруг база Кызыл кожуундан Айдыс Салчактың Калчан-Доруу төлептиг болган.

Бо салыгга шупту 14 аътты чарыштырган.

15 километр хемчээлге, 4 хар чедир назылыг чүгүрүк малдарның чарыжынга Чөөн-Хемчик кожуундан Байбек Монгуштуң Доруг малы бирги байзаны бүзүрелдии-биле чаалап алган. Ийиги шаңналдыг черже Чөөн-Хемчик кожуундан Чечен-оол Ондарның Хүрең аъды кирген. Үшкү-дөрткү байзаларга Барыын-Хемчик кожуундан Владимир Күжүгеттиң Шуурган-Кара, ол ышкаш Тес-Хемден Сылдыс Енданның Золотой деп шолалыг малдары төлептиг болган. 5-ки 8-ки шаңналдарже Чөөн-Хемчик кожуундан Солдат-оол Монгуштуң Хүрең, Кызыл кожуундан Сүдер-оол Саянның Доруг, Улуг-Хемден Серен-Доржу Балчыйның Төөнейлиг шилги база Барыын-Хемчик кожуундан Отчугаш Ооржактың Хүрең деп аъттары кирген.

4 хардан өрү назылыг чыраа малдар аразынга чарышка Өвүр кожуундан Артемий Дагбыштың Калдар деп шолалыг малы бирги байзаны чаалап ап, финишче чырааладып кирип келген. Аъттың мунукчузу Адыгжы Хуурак-оолдуң бедик мергежили чыраа малдың ээзинге өөрүнчүг болганы чугаажок. Ийиги шаңналдыг черже Сүт-Хөл кожуундан Мерген Монгуштуң Доруг аъдын мунукчу Чойган-оол Монгуш шаңнал киир чыраалатканы ол. Ооң-биле чергелештир үшкү, дөрткү база бешки шаңналдарга Кызыл кожуундан Дашмир Кууларның Кара, Каң-Демир Кууларның Бора база ол-ла үстүнде ады кирген кожуундан Ахмед Дармажаптың Калдар малдары төлептиг болган. Эң-не солун чүвези бешки байзаже кирген чыраа малды ооң ээзи Дармажап Ахмед мунуп, башкаргаш, шаңналдыг черже киир чыраалатканы онзагай.

Бо салыгга шупту 14 чыраа малды чарыштырган.

4 хардан өрү назылыг челер малдарның чарыжынга Кызыл кожуундан Аяс Хомушкунуң Калдар аъды эртип каан. Ийиги байзаны Каа-Хем кожуундан Геннадий Монгуштуң база-ла Калдар малы чаалап алган. Үшкү, дөрткү база бешки шаңналдарга Кызыл кожуундан Буян Монгуштуң Доруг, Чеди-Хөл кожуундан Сүлдем Сотпаның Калдар база ол-ла үстүнде ады кирген кожуундан Алаш-оол Оюннуң Ширээ-Доруг деп шолалыг аъттары төлептиг болуп, финишче челзип кирип келген.

📢БОРА МАЛДЫҢ МАҢЫ ДҮРГЕН

Аът спортунуң мөгейикчилериниң үрде манааны салыг улуг чүгүрүк малдарның аразынга, 30 километр хемчээлге болганы чугаажок. Аңаа Улуг-Хемниң Торгалыгдан Доржу Байырның Бора деп шолалыг аъды эртип келген. Чүгүрүк малдың мунукчузу Доржу Байырның оглу Айыраш Доржу болганы дээрге-ле, ийи адашкының кызымак ажыл-ижиниң түңнели ол. Ооң-биле чергелештир Улуг-Хем кожуундан ол-ла Доржу Байырның Доруг деп шолалыг малын, ооң мунукчузу Айдан Кечил-оол ийиги байзаже киир мунганы аъттың ээзинге өөрүнчүг болбас аргажок. 147 хире чүгүрүктерниң аразынга чаңгыс чылгычының хары угда ийи аъды эртип кээри уттундурбас төөгү-дүр деп, бо адыг-чарышты көрген чылгычылар аразында чугаалажып олурду.

Үшкү шаңналдыг черге Чөөн-Хемчик кожуундан Бады-Доржу Монгуштуң Бора деп шолалыг малы төлептиг болган. Мунукчузу Бойдус Монгуштуң аът мунар бедик мергежилин демдеглевес аргажок.

Дөрткү байзаже Чөөн-Хемчик кожуундан Дайза Монгуштуң Калдар деп шолалыг малы кирген.

Эрткен 2020 чылдың Наадым байырлалында Эрзин кожуунда бо-ла Чаңгымай болгаш Божалыг деп черлерге аът чарыжының түңнелинде, Чөөн-Хемчик кожуундан Дайза Монгуштуң 7 харлыг хоор аъды ийиги байзаны чаалап ап, финишче кире маңнап келген. А 2019 чылда адаан-мөөрейге Дайза Монгуштуң малы эрткен, Доржу Байырның чүгүрүк аъды ийиги черни чаалап алганын сагындырып каалы.

5-тен 8-ки шаңналдыг черлерни, Барыын-Хемчик кожуундан Владимир Бойдунуң Кара, Улуг-Хемден Олег Дөнениң Сарыг-Доруг, Чөөн-Хемчиктен Артыш Монгуштуң Доруг, Каа-Хем кожуундан Биликти Тырын-оолдуң Сыын-Кара деп шолалыг малдары тус-тузунда чаалап алган.

30 километр хемчээлге улуг чүгүрүк аъттарның чарыжынга 147 чүгүрүктерни салып үндүрген.

📢ЭКИ АЪТТЫ СООДАРЫНГА КЫЗЫЛ КОЖУУН ТААРЫМЧАЛЫГ

Эрткен 2020 чыл-биле бир дөмей, бо 2021 чылда малчыннарның байырлалы Наадымга тураскааткан аът чарыжының дугайында анализти чорударга, чүгүрүк, чыраа болгаш челер малдарын улай-улай шаңналдыг байзаларже киир туткан чылгычылар Кызыл кожуунда дээрзи билдинип келир.

10 километрге 2 хар чедир назылыг аныяк чүгүрүк аъттар аразынга Кызыл кожуундан Каң-Демир Кууларның малы дөрткү байзага төлептиг болган, 4 хар чедир назылыг чоруктуг малдар аразынга Аяс Хомушкунуң Калчан-Доруу бирги байзаже кирип, эртип каан. Ол ышкаш Салчак Айдыстың база-ла Калчан-Доруг малы бешки черни ээлээн, 15 километрге, 4 хар чедир назылыг чүгүрүк малдарның чарыжынга Сүдер-оол Саянның Доруг деп шолалыг малы алдыгы шаңналче кирген, 15 километрге, 4 хар чедир назылыг чыраа аъттарның чарыжынга Дашмир Кууларның Кара деп шолалыг малы үшкү байзага төлептиг болган Каң-Демир Кууларның Бора деп шолалыг аъды дөрткү шаңналды чаалап алган. Ынчангаш бо чылын база Кызыл кожууннуң чылгычылары аът-хөлүн эки соодуп, баглап, белеткээнин черле аңгы демдеглевес аргажок.

Оларның соонда Чөөн-Хемчиктиң чылгычылары Байбек Монгуш, Дайза Монгуш, Чечен-оол Ондар, Бады-Доржу Монгуш, Артыш Монгуш, Солдат-оол Монгуш база Улуг-Хемден Доржу Байыр, Айдыс Домбаа, Олег Дөнен, Балчий Серен-Доржу, ол ышкаш Барыын-Хемчик кожуундан Владимир Күжүгет, Отчугаш Ооржак, Владимир Бойду, Чеди-Хөлден Андрей Монгуш, Сүлдем Сотпа, Алаш-оол Оюн база Тес-Хем кожуундан Сылдыс Ендан, Чингис Шалык оларның соодуп, баглаан аъттары шаңналдыг байзаларже кирип, эки түңнелдерни көргүскен.