Чаа-Хөл сумузу деп адын катап тургузарын диледим

2019 чылдың сентябрь айда Тыва Республиканың Дээди Хуралының соңгулдазы болур бетинде Тываның Чазааның Даргазы Ш.В. Кара-оол, Дээди Хуралдың депутаттарынга кандидаттар-биле Чаа-Хөл кожууннуң культура одаанга ужуражып турган үези чүве.

Кожууннуң болгаш Чаа-Хөл сумузунуң Херээженнер чөвүлелиниң идепкейлиг киржикчизи чораан “Чодураа” ясли садигинге 45 чыл иштинде кижизидикчи башкы болуп ажылдап чоруур Зоя Дажыевна Маады сөс алгаш, төп сумунуң  кудумчуларының оңгар-чиңгилин, чадаг кижилерге халалыг бергезин, ол ышкаш хөй чылдарда ажыл­дааш, “Күш-ажылдың хоочуну” деп атты албаанынга, хөй-ниити ажылдарын бо хүннерге чедир кылып чорааш, Чазактың кандыг-даа шаңнал, макталдарынга кирбээнинге сеткили хомудап чугаалады.

Чазак Даргазы бо ийи айтырыгларга тодаргай харыыларны бээрин кожуун чагыргазының ажылдакчыларынга сүмени берди. Ужуражылга адакталып турда, сөстү дилеп алгаш, үе- шактың эвээжеп келгени-биле хөй сөс-даа чугаалавайн, сагышты дүвүредип чоруур санал киирдим.

Бирээде: Терезинниң Узун- Бут деп черде ыяш-биле кылган суггат бугазының 1997 чылда өрттенгени-биле, кончуг эки суггаттыг, дүжүттүг  4, 5, 6 дугаар шөлдерниң ажыглал чок бооп турарын, суг адаанче кирген, суур­лардан көшкен мал-маганныг хуу кижилерниң сиген кезер черлер тыппайн, Шагаан-Арыг, Ак-Туругдан бээр хилинчектенип турарын демдег­лээш, ону кылырынга чижек санаашкыннар-биле алырга 4 миллион хире акшаландырыышкын херегин дыңнадып, дузалап көөрүн диледим.

Ийиде: Эргиде турган Чаа- Хөл сумузун дүжүргеш, кожуун чагыргазының килдизи кылдыр кылып кааны чонга, сумуну удуртуп турар специалистерге таарымча чогун, Чаа-Хөл сумузу деп адын катап тургузуп көөр аргазы кандыг боорун диледим.

Дараазында бир ду­гаар айтырыым талазы-биле Шолбан Валерьевич “чөптүг” деп өөренип көргеш, чоннуң ужуражылга хуралынга Көдээ ажыл-агый яамызындан келген удуртукчуларга, ам болза сайыт апарган Айдың Дунга даалганы берди. Хурал соонда кожууннуң көдээ ажыл-агый килдизиниң эргелекчизи Кежик Александрович Салчак-биле кады Көдээ ажыл-агый яамызының төлээзинге ужуражып, саналдың уг-шиин дугуржуп турган болгаш, ол са­йытты дыка эки танып алган мен.

Терезин ховузунда ниитизи-биле суггаттыг ажыглап, ажыг­лавайн турар шөлдер 1228 гектар, ооң иштинде ажыглап турары – 559 гада хуу чон, араттар, Чазактың төлевилелдериниң киржикчилери ында суланы, дүктүг арбайны, хөй чылдың сигенин (люцерна) тарып өстүрүп турарлар. Үстүнде демдеглээ­ним “Узун Бутта” даг эдээнде кончуг берге чалым-хаяларны  бузуп, казып тургаш, узуну = 267 метр, дооразы = 2 метр, бедии = 2 метр кедергей быжыг, суг безин дамдылавас 2 каът манза коъшпалар-биле кылган суггат бугазының унун, ол үеде чоннуң, күрүнениң өнчү-хөреңгизинге ийи-чаңгыс кижилерниң ээ-харыысалга чок болганындан өрттенгени-биле, 4, 5, 6 ду­гаар шөлдерде 679 гектар тараа болгаш мал чеминиң культуралары кукуруза, рапс, турнепс өстүргеш, фермаларның инектеринге сенаж, силосту салып кылып турган шөлдер чоннуң мал кадарар черлери бооп турары харааданчыг. Үрбүн, эрги Чаа-Хөл, Кара-Талдың тараа, ногаа, сиген үнүп турган одар девискээрлери муң-муң галары-биле ажыглал, орулга чок, чыдыг, баларлыг суг хөөлбээниң адаанче бойдустуң эгиттинмес өлүг агымынче киргени-биле, төрээн черлеринден көшкен кижилер хомудап, чазын оът- сиген, кат-чимис ногаарарып турда, бир сактып, күзүн оран-делегейниң алаак-шөлдери, арга-эзимнери куурарып, оңуп турда, хайыралдыг черин бир бодап, ишти-хөңнү ийлеп, бүгү назынында карааның чаштарын оол, кыс дивейн, төп чорууру хомуданчыг.

Бо айтырыгны дыка үр чылдар иштинде көдүрүп келдим. Баштаар черлерден чоннуң тудуу кылдыр чарлап, шефтен организастап көөрүн-даа дилеп турдум. Ол ышкаш хуужудулганың баштайгы үе-чадазында чамдык кижилер алызында чер херек  дээш, чон билбейн турда, 10-20 га чедир хуужудуп ап турганы-биле сиген шөлдериниң чедишпейн турарының бир кол чылдагааны ында боор деп, бодаар мен. Тываның Чазааның 1994 чылдың ноябрь 23-те № 508 бадылаттынган доктаалынга үндезилээш, Чаа-Хөл кожууннуң чагыргазының чер курлавырларының болгаш чер тургузуунуң комитединиң ол үеде даргазы турган Эдуард Маа­дыр-оолович Дыртык оларның “Чер үлүүнге эрге дугайында” херечилелинде санап үндүргени болза: 1 өрегеге 3 га сиген шөлү, мал одарынга 31 га черни үлеп бээр деп тывыскан херечилели, санааш­кыннары кончуг чөптүг. Ынчалза-даа амгы үе-чадада, эрге-хоойлу айтырыглары хүн  бүрү өскерлип турары-биле, Чаа-Хөл сумузунуң болгаш өнчү чериниң килдистери бо талазы-биле чонну чыып, сиген шөлдериниң, мал одарларының, кызыгаарларының үлелгезиниң дугайында тодаргай шын та­йылбыр ажылдарын чорудары күзенчиг.

Ийи дугаар дилээм талазы-биле, Чазак Даргазы элээн та­йылбырны бергеш, боттарының  деңнелинге сайгарып көөрүн кожууннуң удуртулгазынга сүмеледи. Бо саналым талазы-биле Чаа-Хөл сумузун харыылап турар кожууннуң килдис эргелекчизинге айтырыг, саналдар киирерге, чүгле кожууннуң чагырга даргазының чөпшээрели дамчыштыр чоннуң айтырыгларын шиитпирлээр ужурга таваржып, боттарының дорт ай­тыышкын, доктаал үндүрери болдунмайн турар. Бир эвес суму чагырыкчызы боду дорт шиитпирлерни хүлээп алырга эптиг, ол дээш харыысалганы боду хүлээнир ужурлуг. Үнген, кирген чонунга-даа таарымчалыг-дыр. Тургус­кан чүүлүнүң харыызын дораан билип алыр. Бир дарганы ажылдыр, бир дарганың харыызын манаары берге херек. Мындыг эрге-хүлээлге килдистиң удуртулгазынга бо-тускайлаң башкарылга ажылы кылырынга арай-ла таарымча чок байдалдарны тургузуп турарының чылда­гааннары ында деп бодаар мен.

Ол ышкаш суму чагырга даргазының эрге-хүлээлгезин күүседир албан-дужаал килдис эргелекчизи апарганы-биле, сумунуң социал-политика талазы-биле оралакчызын дүжүргеш, кожууннуң социал-политика талазы-биле оралакчызында база бир аар чүъктү немеп, сумунуң социал айтырыг­ларын харыылаар кылдыр дагзып каан. Эң-не берге адырын дузалакчылыг кылдыр кылып-даа каарга, аңаа күш четпейн турары арга чок.

Ооң чижээнге, кожуунда 2019 чылдың түңнелдери-биле, кем-херек айтырыын каксы алырга, 7 кижи улус холундан амы-тынындан чарылган. 7 кижи кем-херекке онаажып турар. Ол өг-бүлелерниң херээжен ээлери бот-иелер бооп артпышаан, мөчээн, кеземче херээнге онааш­кан эр ээлериниң ажылдары оларның мойнунда астынган. Хөөкүй аваларының бичии чаштары кезээ мөңгеде адаларын көрбес, чартык өскүстер бооп артарлары ол-дур. Карааның чаштары бүлдеңейнип чоруур төлдерниң салым-чолу, иениң, социал  ажылдакчының хайгаа­ралындан болуру негеттинип келир үелер турар.

1997 чылда “Кара-Тал”  кооперативиниң удуртукчузу кылдыр ажылдап турумда, Чаа- Хөл (сумузу) Көдээ Совединиң даргазы турган Зоя Анатоль­евна Монгуш (ам  бистиң аравыста чок) көдээ Советтиң социал-политика талазы-биле оралакчызы кылдыр сүмелеп, чалаарга, чөпшээрешкен мен. Эң-не чымыштыг, хүн бүрүде кижилер, өрегелер, албан черлери-биле ажылдаар, бут кырында турар ажыл чүве. Сандай, столга-даа хүнде олуруп алгаш, ажылдаа­ры ховар. Саазын, документилерни ажыл шагының соонда бижиир, орай кежээге дээр парлап турдум.

Чижек кылдыр оларга: школаже баар, өөреникчиниң бажыңында бүгү байдалы багай болза, номун, кыдыраажын, демир-үжүүн, идик-хевин, аъш- чемин, корум-чурумун, ада- иезиниң ниити харыысалгазын ботка хүлээниир. Ол өг-бүлениң чем хайындырар пажы, хөмүр- дажы, хымыжы, калгаа (ложка), балды, хүүрээ, одаар ыяжы, шкавының иштинде даарта чиир хлеви, быдаа кылыры бар, чогун, бажың-балгаттың арыг-силии дээш баар чүве-ле болгай. Херек болза, бодуң аштакчы, одакчы, кижизидикчи башкы, эмчи, шагдаа апаар сен. Ол үеде негелде ол хире шыңгыы турган. Бо бүгүнү ийи эктивиске чүктеп, чурттап эрткен болгаш, айтырыгны чөпшүлү-биле шиитпирлээрин көдүрүп турарымның кол чылдагааны ол.

Бистер ажылдап турувуста, Чаа-Хөл Көдээ Совединге 845 өреге турган, ам бо хүннүң чизе-даңзызы биле алырга ,1038 өреге чедир өскен-дир. 4 сумунуң бүгү кожууннуң социал амыдыралын долузу-биле харыы­лап деп чүве нарын айтырыг, чугаалаарга белен. Хүн бүрү суму, кожуун, респуб­лика чергелиг хуралдар, семинарлар, культура-массалыг оюн-тог­лаа, бижиир чүүлдер мырыңай эңдерик. Социал-политика талазы-биле ажылдакчы деп кижи ол хире берге айтырыгларга таваржып, ажылдап турар. Ынчангаш күрүне эрге-чагыргазы социал адырны  бирги чергениң кылдыр көрүп, ону харыы­лаар быжыг билиг­лиг, чон-биле ажылдап билир кадрларны чер-черде томуйлап турарының ужуру ында. Күрүнеге кижиден үнелиг чүве чок дизимзе, частырыг болбас боор.

Үште: Дээди Хуралдың депутадынга кандидат турган Өнер Хүлерович Ондар Чаа-Хөлдүң малчыннары-биле ужуражып кээп турган үезинде, бодум таламдан Чаа-Хөл суурнуң  улуг-бичии чону чайгы изиг хүннерде серииттенип, эштип, агаарлап алыр дээш, машина-балгаттыг, аъттыг-чадаг 14 километрни хүн бүрү эртип, чыл санында хилинчектенип турарын көрүп турар болгаш, кожууннуң төвүнге “бассейни” чоокку 5, 10, 15 чылдар иштинде шиитпир­лээр арга-шинээн көрүп көөрүн чагыг кылдыр киирдим. Ө.Х. Ондар ооң мурнунда бир соңгулдага бистиң кожуунувустан соңгудуп алгаш, 40 чыл иштинде чадап каан культура тудуу дээш туржуп, дузаны көргүскенин чон билир, ынчангаш ол дээш четтиргенивисти демдеглевес арга чок.

Чугула чүүлдер амы­ды­ралдың карышкактары-биле  ажыл-ишке хүн бүрү негеттинип турза-даа, идегел-биле шыдажып манап, каш-каш чылдар дургузунда узамдыгып, чылдырып, санажып келгени-биле чоннуң негелделерин Чазак Даргазы, Дээди чаданың төлээлери кээрге, саналдап каарга, дораан бүде бээр деп чүүл турбас. Эгелеп каан чугааның салым-хуузун Чазак деңнелинде хамааржып турар яамылар удуртукчуларындан, кожуунга хамаарылгалыг, сонуургалдыг килдистер эргелекчилеринден, ажылдың чогуур чогувазы, чылдар-биле сөөрттүнүп кээри азы 5-6 чыл болгаш бүде бээри чону дээш ажылдап чоруур хүндүлүг кадрларывыстың харыы­салга, ажылгырындан, арын-нүүрүнден боор деп бүзүреп, манап артаалыңар чонум!

Александр Чигден. Чаа-Хөл кожуун. #Шын