ЧАҢГЫС ШЫЙЫГ БЕЗИН УТКАЛЫГ

25 мая 2021

43

Май 24-те Тыва үндезин культура төвүнге “Сүлде” деп солун делгелге болуп эрткен. Ону Тываның улустуң чурукчузу, Моол күрүнениң уран чүүлүнүң алдарлыг ажылдакчызы, В. Көк-оол аттыг Национал театрның кол чурукчузу, Начын Шалыктың 55 харлааны, ТАР-ның 100 чылдааны, Тываның Национал театрының 85 чыл оюнга тураскаадып эрттирген. Аңаа дарга-бошкалар, көскү культура ажылдакчылары, эртемденнер болгаш сураглыг чурукчунуң чогаадыкчы ажыл-ижиниң мөгейикчилери, үнелекчилери хөйү-биле чыылган.

Начын Шалык:

– Чүге-ле делгелгезин бо Тыва төпте эрттирип турар кижи боор? – деп, чыылганнар айтырар чадавас. Ооң утказы мындыг. Бирээде, бо оран-саваның турар черинге ТАР үезинде эң баштайгы тыва театр ажыттынган болуп турар. Амгы үеде ооң орнунда чаа бажың турар-даа болза, тыва театрның төөгүзүнче хая көрнүп, чонга ону сагындырып, делгелгени маңаа кылган кол чылдагаан бо. База бир чылдагаан, тыва театр 1936 чылда тургустунган болгай. Бо чылын 85 харлап турар, а ТАР-ның тургустунганындан бээр 100 чыл болган бо юбилейлер делгелге кылырынга чылдагаан болду. Оон аңгыда, ТАР-ның сүлде демдээ, герб бүгү делегейде геральдика деп эртемде көскү исти арттырып каан. Бис, боттарывыс ону эки билбес турувуста, делегейде билдингир чурукчулар, геральдика-биле ажылдап турар алдар-аттыг кижилер шагда-ла билир. Олар, «Силер, бир дугаар чуртунуң девискээрин көргүскен гербти кылган улус, тывалар-дыр силер» – деп чугаалай бээр чорду. Шынап-ла, ТАР үезиниң сүлде демдээнде Тываның картазын көргүскен болгай. А ол үеде делегейде кым-даа ынчаар кылбайн турган. Өгбелеривистиң бо хире солун исти арттырганын аныяк-өскенге тайылбырлап, бо ТАР-ның 100 чылын ажыглап, төөгүвүсче хая көрнүп, номнарга, эртем ажылдарынга бижиир болза, ажырбас деп бодаар мен. Ынчангаш геральдиканың улуг ужур-утказы бо. Ынчап кээрде, им-демдек чокта чуртталга утка чок дээри шын. Бети дээрге, оруктарда демдектер безин бисти уштап-башкара бээр болгай. Ол орук демдектерин таптыг сайгарып көөр чүве болза, шупту бурунгу демдектер болуп турар. Бистиң эрги үжүктеривис база шупту ханы уткалыг, база-ла им-демдектерден укталган. Бисти өске чоннар үжүк-бижик чок, чыдып калган чон деп чугаалап турарынга таарзынмас мен. Көрүңер даан, бурунгу им-демдектеривис, танмаларывыс, үе-дүптен бээр түрк бижиктер, уйгур бижиктер, эрги моол бижиктер, кириллица, латиница дээш шуптузун ханы сайгара бээр болзувусса, төөгүвүс кымдан артык байлак, ханы уткалыг, ол хире улуг орукту эрткен, кайгамчык чон бис дээрзин миннип, чоргаарланып чоруур болзувусса эки.

Бо делгелгеде колдуунда шупту Тывага хамаарышкан ажылдарны делгээн. Логотиптер, эмблемалар, им-демдектерни кылып тура, хөй номнардан төөгүнү казып тургаш, кижи ону билип алыр. Кижи бүрүзү төрээн чурту дээш, Тывазы дээш сеткили аарып чоруур боор. Мен база шак-ла ындыг. Сагыш-сеткилим чүгле Тывам дээш аарып чоруур. Бөгүн маңаа келгениңер дээш, өөрүп четтирдим – деп, делгелгени ажыдып турда, сөс алгаш, билдингир чурукчу чыылганнарга кыска тайылбырны кылган.

«Дээди Конфуцийниң чугаалааны-биле, делегейни сөстер азы хоойлу эвес, а им-демдектер чагырып турар. Им-демдектер кандыг-ла-бир чүүлдүң ханы утказын, бир-ле чажыт делегейни кижилерге дамчыдып, илередип турар. Амгы үеде адаарывыс логотиптер, эмблемалар, таңмалар кижилерниң хей-аъдының көдүрлүүшкүнүнге, сүлде-сүзүүнүң бедииринге, ажыл-херээниң чорудуунга улуг ужур-дузалыг» – деп, хемчегниң башкарыкчызының чугаазын делгелгеге келген улус бадыткап турду.

Кайгал-оол Ховалыг, «Хүн-Хүртү» бөлүүнүң удуртукчузу, Россияның алдарлыг артизи, Тываның улустуң хөөмейжизи:

– Начын Кара-ооловичиниң делгелгезин эрттирип алырга, кайыын боор дээш, албан-биле келдим. Кончуг ховар салым-чаяанныг чурукчу деп хүндүлеп чоруур кижи мен. Чүге дээрге кылган ажылдары шупту дыка ханы утка сиңген болур. Боду аажок тывынгыр, дүрген угаанныг, чиге бодалдыг кижи. Бистиң «Хүн-Хүртү» бөлүүвүстүң им-демдээн, логотивин база таңмазын ол кылган. Аңаа немей чүскүктү база кылып берген кижи. Ам бистиң бөлүктүң им-демдээнде Х деп үжүктер чүге киирген дээрге, ында утка дыка чараш. Бирээде, бистиң тыва чонувустуң уран чүүлүнге, аас чогаалынга хамаарышкан сөстерниң баштайгы ужуу Х-дан эгелээн – хөөмей, хөгжүм, хомус, хөөн… Аңаа немей күштүг сөстер – хамнар, хүреш дээш өске-даа. Бо делгелгеде ол им-демдээвисти көскү черде асканын онзазынып көрдүм. Боду ам-даа аныяк кижи-дир. Чогаадыкчы ажылы улам-на сайзыраарын күзээр-дир мен.

Белекмаа Мунге, Тываның Национал архивиниң директору:

– Бистиң архивтиң эмблемазын Начын Кара-оолович дыка ханы уткалыг кылган. Ында эрги моол бижик, кириллица, латиница дээш, шуптузун киирип тургаш кылганы, дыка улуг уткалыг. Делгелге дыка онза-дыр. Бо делгелгени 2019 чылдан тура манаан бис. Дыка өөрүп тур бис. Начын Шалык бо үениң онзагай салым-чаяанныг кижизи, бодунуң билиглерин доктаамал чаартып, төөгүнү ханы касканнап чоруур. Архив-биле харылзаазын черле үспес, доктаамал бир-ле чүүлдү ылавылаан, кезээде чогаадыкчы дилээшкинде чоруур кижи. Моон-даа соңгаар хүндүлүг чурукчунуң ажыл-ижинге чедиишкиннерни күзээр-дир бис.

Байлак Монгуш, «Медээ-Хаан» бөлүүнүң удуртукчузу, хөгжүмчү:

– 2016 чылда, барабанчылар ансамбли тургустунуп турар үеде, бистиң башкывыс Валерий Дыртый-оолович бөлүүвүстүң адын канчаар адаарын Начын Кара-оолович-биле сүмележип көрээлиңер дээн. Шынап-ла, сүмени база алган бис. Бөлүүвүс адын Начын Кара-оолович «Медээ-Хаан» деп адап алыңар дээни-биле ол олчаан болган. Ол адынга хамаарыштыр им-демдээвис, эмблемавысты база чуруп берген. Бо делгелгеде ону кончуг таптыг көргүскеш, тайылбырлап каан чүве-дир. Черле ынчаш, бо улуг чурукчу-биле бо-ла таваржып, өске-даа төлевилелдерге кады ажылдажы бээри, биске улуг аас-кежик деп санаар мен. Бо делгелгеден кайы хире хөй ажылды кылганын магадап көрүп тур мен. Дыка солун-дур. Бо-ла хөй ажылдарны шуптузун ном кылдыр үндүрген болза, келир салгалдарга дыка-ла ажыктыг болур деп бодаар-дыр мен.

Светлана Мунзук, Тываның культуразының алдарлыг ажылдакчызы:

– Бо шуут кайгамчыктыг салым-чаяанныг кижи. Тывавыста мындыг улус ховар. Ооң боданыры бир тускай, философчу көрүштүг. Бо делгээн ажылдарны көрүп турарга, дыка чоргааранчыг-дыр. Бистиң Начынывыс ышкажыл бо деп, амырап көрүп тур мен. Чамдык чогаадыкчы улустуң ажылдары кижиниң сагыш-сеткилин доюлдуруп, чугаалаар сөстер безин тывылбас кылдыр дээптер. Начын Кара-оолович шак-ла ындыг. Ооң ажылдарында чаңгыс шыйыг безин ханы уткалыг, бир-ле чажыт чүүлдү тайылбырлап турар. Логотиптер, эмблемаларны топтап көрүңер даан, шупту бот-боттарындан ылгалдыг, ажыл бүрүзү тускай тайылбырлыг, уткалыг. Шии дерилгелерин кылганда база ындыг. Делгелгеде бо бүгү чүүлдерни номга киирип бижиир болза, дыка-ла эки ийик. Эртемденнер ол дугайында бодап-ла турлар боор. Тываның барык бүгү организациялары Начын Кара-ооловичиниң чураан эмблемазын эдилеп турар болгай. Ол талазы-биле черле шыңгыы чугааны кылыр болза артык эвес деп бодалдыг мен.

Василий Балчый-оол, Тываның алдарлыг ажылдакчызы, фотограф:

– Начын Кара-ооловичини шаандан тура таныыр, билир мен. Бодунуң ажылдары дыка философчу уткалыг болур кижи. Мен бо-ла арга-сүме айтырып чеде бээр мен. Кезээде кончуг солун бодалдарны сүмелээр. Бо делгелгеде ак-кара кылдыр чураан чүүлдерни онзазындым. Чурукчу ону чуруурда, чаңгыс эгелээш, олчаан төнчүзүнге чедир чураан деп эскердим. Чогум чуруп турда база көрген мен. Чаңгыс-даа балааш ажыглавас кижи чораан. Ынчангаш чурукчунуң моон-даа чогаадыкчы ажылдары немежип, ам-даа солун бодалдары төрүттүнер-ле болзун деп күзээр-дир мен.

Светлана Ондар, Тываның уран чүүлүнүң алдарлыг ажылдакчызы, режиссер:

– Начын Кара-ооловичини 1996 чылдан тура эки билир апарган мен. Бедик дуржулгалыг Мастер деп бодум хуумда ынчаар үнелеп чоруур мен. Ол Тываның төөгүзүн дыка эки ханызындан билир. Ооң арга-сүмезин кезээде дыңнап, өөренип билип ап чоруур чүүлдерим хөй. Кижиниң бодалын дораан билип кааптар, кандыг шииге, чүү херек дээрзин кончуг эки сайгарып, сүмелеп бээр. Ылаңгыя ойнаарактар театрынга дыка хөй эки чүүлдерни кылган, ооң тургустунарынга дыка улуг рольду ойнаан. Ховар талантылыг чурукчуга моон-даа соңгаар чогаадыкчы чедиишкиннерни күзээр-дир мен.

Майны Биче-оол, Тываның Национал музейиниң бойдус чурт-шинчилел болгаш туризм талазы-биле эртем ажылдакчызы, Начын Шалыктың башкызы:

– Бо делгелгени көргеш, өөреникчимниң бо хире байлак, иштики делегейи кайгамчык делгем кижи-дир деп, катап-катап магадап чор мен. Бо кижиниң театрда кол чурукчу ажылындан аңгыда, сүлде демдектер, эмблемалар, геральдика талазы-биле кончуг улуг ажыл чорудуп келгенин, ооң талантызының бир аңгы арны ажыттынган-дыр деп, онзалап демдеглевес аргам чок-тур. Мында делгээн ажылдарында бистиң бурунгу түрк үеден эгелээш, хаяларда чурумалдарга чедир бо бүгү-ле чүүлдерни холбап туруп, бичии хемчээлге утка киирип, им-демдек үндүр чуруп көргүзери дээрге, дыка нарын ажыл. Меңээ улуг ажыдыышкын болду. Тывавыстың база бир ховар тывыжы-дыр деп үнелээр мен. Моолдуң безин уран чүүлүнүң алдарлыг ажылдакчызы деп атты анаа эвес алган-дыр деп, түңнеп көрдүм. Чоргаарланып чор мен. Моон-даа соңгаар чогаадыкчы ажылын делгемчидип ажылдаарын күзээр-дир мен. Бо-ла делгээн ажылдарны шуптузун бичии буклеттер кылдыр-даа, ном-даа кылдыр кылгаш, чонче үндүрер болза, кончуг ажыктыг болгу дег.