ЧЕДЕР-ЧЕТПЕСТЕРНИ ШҮГҮМЧҮЛЭЭН

14 сентября 2021

42

Эрткен дыштаныр хүннерде ТР-ниң Баштыңының албан-хүлээлгезин түр үеде күүседип турар Владислав Ховалыг Тываның барыын кожууннарынче ажыл-агыйжы сургакчылаашкынны кылган.

Бир-ле дугаарында Бай-Тайга кожууннуң Хемчик сумузунуң көдээ Культура бажыңының капиталдыг септелгезин барып көрген. Ук культура одаан дөртен чыл бурунгаар, совет үеде, дөрт ханазын тудуп каан турган. 90 чылдарның эде-тургустунуушкунунуң соонда, 2021 чылга чедир ук тудуг ээн турган. Бо 2021 чылдың март айда көдээ суурнуң культура одаан «Культура» национал төлевилелдиң акшаландырыышкыны-биле тудуп эгелээн.

ТР-ниң культура сайыдының хүлээлгезин күүседип турар Виктор Чигжит:

– Бо чылын «Культура» национал төлевилелдиң ачызында чеди Культура бажыңын республиканың аңгы-аңгы суурларында кылып турар бис. Оларның бирээзи бо көрүп турарывыс Хемчик сумузунуң Культура бажыңы-дыр. Тудугже 10 сая рубль чарыгдаттынган. Сценага кедер хептер болгаш өске-даа дериг-херекселдерни шуптузун ол акша-биле садары көрдүнген. Октябрь 10 үезинде байырлыг ажыдыышкынын эрттирер бис – деп чугаалады.

В. Ховалыг тудугну долгандыр эргип көргеш, чедер-четпес чүүлдерин шүгүмчүлээн. Одалга системазын, котельнаязын, хөмүр болгаш ыяш шыгжаар кажааларын дээш шуптузун кичээнгейге алган. Хемчик сумузунда ниитизи-биле 1090 кижи чурттап турар. Сөөлгү чылдарда сумунуң чурттакчы чонунуң саны өзүп эгелээн. Ооң мурнунда турган культура одаа аварийлиг байдалда, ажыглалдан үнген деп болур.

Эрес Хертек, Саян Салчак алышкыларның бүдүрүлгезин оларның дилээ-биле В. Ховалыг барып көрген. Көдээ суурларда ажылчын олуттар чок. Ынчалза-даа алышкылар сула салдынып, анаа олурбайн, шаандагы үениң октаттынган гаражында бүдүрүлге черин ажыдып, блоктар кылып эгелээн. Тудугга ажыглаар блоктар кылыры амгы үениң негелдезинге дүгжүп, хереглелдиг бараан болуп турары магат чок. Олар чагыг езугаар ажылдап турар. Ынчалза-даа сөөлгү каш хонуктарда бүдүрүкчүлерниң ажылы турупкан. Чагыг киирген хереглекчилер манаашкында. Чүге дээрге электри энергия чери эрги гаражтың электри четкизин үзе кескен. Кандыг-даа ажылды эгелээрге, бергелер, шаптараазыннар турар. Бо алышкыларны дүвүредип турар айтырыг дээрге, эрги гараж чаашкын чаарга, дамдылай бээр. Ынчангаш серизин кылып күш четпейн турар. Материал бар болза, олар боттары кылып албайн канчаар. Алышкыларның күзелин, дилээн В. Ховалыг улуг кичээнгей-биле дыңнааш, тудуг адырының удуртукчуларынга дуза кадар дугайында даалганы берген.

Саян биле Эрес бо ажылындан аңгыда, ыяштан чазаныр, демирден дарганнаар ажылдарны база кылып турар. Амгы үеде оларның ажылы электри четкизин үзе кескени-биле турупканы хомуданчыг.

Республиканың удуртукчузу тараа тарып, ооң-биле амыдырап турар хууда сайгарлыкчыларга база четкен. Ажаап алган дүжүдүн каяа, канчаар, кандыг аргалар-биле садып-саарып алырын айтырып, сонуургааш, чогуур арга-сүмелерин берген.

Хемчик суурнуң уруглар садының тудуу колдуу адакталган. Ынчалза-даа чедер-четпестер ам-даа бар. Чижээлээрге, уруглар ойнаар өрээлде эжик дег улуг соңга бары В. Ховалыгны кайгаткан. Ынчангаш ол ажылды хүлээнип алган тудуг организациязын болгаш тус черниң даргаларын чемелээн. Тываның соок кыжынга шак ындыг улуг соңгалар таарышпас, соок болур дээрзин ол демдеглээш, ук айтырыгны эде көөрүн сагындырган. Оон ыңай, ногаажыдылга айтырыы ам-даа доозулбаан. Чедер-четпестерин чедир кылгаш, Росхереглелхайгааралдың чөпшээрелин алган соонда, уругларны хүлээп эгелей бээринге уруглар сады белен.

Ак-Довурак хоорайның 2 дугаар ортумак школазы ажыттынгандан бээр таптыг-ла 60 чыл болган. Юбилейлиг чылында школа капиталдыг септелге кылырын шиитпирлээн. Амгы үеде ажыл кидин түлүк чоруп турар. В. Ховалыг тудугжулардан чүү кылдынганын, ам кандыг ажылдар артканын айтырган. Школаның ханаларын кылгаш, одалга системазын, электри четкизин бүрүнү-биле чаарткан. Ниитизи-биле ажыл план езугаар чоруп турар. Капиталдыг септелгени хүлээнип алган тудугжулар дугурушкан төлевириниң амдыызында 30 хуузун алган. Септелге чогуур үе-шаанда дооступ, школа ажыглалче кире бээр дээрзинге идегел бар.

Республиканың удуртукчузу бо чылдың чай эгезинде Барыын-Хемчик кожуунга ажыл-агыйжы сургакчылаашкын үезинде хынап чорааны организацияларга база катап четкен. Ол дээрге ЧЭТ (Чылыг энергетиктиг төп) болгаш Кызыл-Мажалыктың 2 дугаар школазы-дыр.

Ынчан ЧЭТ-тиң ажылдакчылары-биле ужурашкаш, изиг, соок суг айтырыы болгаш чыглы берген өрелер дугайында база септелге айтырыын чугаалашкан турган. Ажылдап турар черин 20 чыл бурунгаар септээн ояар кандыг-даа септелге ажылы кылдынмаанын, акшаландырыышкын чогун, соңгалары эрги шагның, ыштыг кара апарган, хат-шуурган болу бээрге, соңгалар аңдарлы бербезин дээш, ону тудуп алгаш турарын, ажыл соонда чана бергеш, чунар суг чок апаарын, ЧЭТ-тиң девискээринде кандыг-даа чырык чогун, таңныылдарга, карак-дешпе караңгы девискээрге ажылдаарының бергезин ажылдакчылар ынчан чугаалаан турган. Бо удаада В.Ховалыг ук организацияны хынап четкен. Ынчангы чедер-четпестер бичиилеп шиитпирлеттинип, бурунгаар базымнарны кылып турарын ол көрген.

ТР-ниң одалга болгаш энергетика сайыдының хүлээлгезин күүседип турар Роман Кажин-оол:

– Ак-Довурак хоорайда бо ЧЭТ ниитизи-биле 12 муң хереглекчини чылыг-биле хандырып турар. 46 хөй квартиралыг чуртталга бажыңнары болгаш школалар, уруглар садтары дээн ышкаш социал албан черлери ынаар кирип турар. Сентябрь 15-те одалга сезону эгелээр. Ынчангаш келир неделяда хөмүр-дашты сөөртүп эгелей бээр. Ниитизи-биле алырга, ажыл-агый эки чоруп турар. Амдыызында кандыг-даа шаптараазыннар, бергелер чок – деп дыңнаткан.

Кызыл-Мажалыктың 2 дугаар школазының тудуун В. Ховалыг база катап барып көрген. Ук школаның тудуг ажылдары адакталып турар-даа болза, одалга сезонунга чедир чагыдып каан котелдарның келирин ажылды хүлээп алган бүдүрүкчү манап турар. Ол бүгүнү эчизинге чедир кылган соонда, школа ажыглалче кирер дээрзинге идегел бар.

Чүгле тудуглар хынаары-биле ажыл-агыйжы сургакчылаашкын доозулбаан. В. Ховалыг Барыын-Хемчик кожууннуң уругларның амгы үениң төп библиотеказының байырлыг ажыдыышкынынга кызыл кожаа кезер езулалга база киришкен.

Үнүүшкүн соонда социал четкиде бодунуң арынынга В. Ховалыг мынчаар демдеглээн:

– Майда ыдыктыг Бай-Тайгага мөгеер дээш чордум. Ынчан берип кааным даалгалар кандыг байдалда күүсеттинип турар эвес дээш ам база катап барып чордум. Акша-шалың, одалга сезону, хөмүр-даш өртээ, бок аштаар техниканың чогу, школа, уруглар сады, культура одаглары, социал тудугларның капиталдыг септелгези дээн ышкаш амыдыралчы айтырыглар ниитилелди дүвүредип турар.

Кайда-даа бурунгаар шимчээшкиннер бары мени өөрттү: тараа тарып, тудуг материалдары бүдүрүп, школалар болгаш уруглар садтарын, көдээ культура одагларын септеп турар. Көдээде амыдырал хайнып турары-дыр. Ынчалза-даа дески чүве чок. Орук ара Барыын-Хемчик кожууннуң ажыл-ишчи чонунуң амыдыралын база сонуургап көрдүм. Ол-ла айтырыглар. Ындыг болбуже кожуун бүрүзүнге баргаш, езулуг-ла амыдыралчы чон мында-дыр деп көрүп тур мен. Ол дээрге эң-не кол чүүл-дүр. Артканын эдип ап болур – деп, В. Ховалыг түңнээн.