Республикада хөй-ниитиниң корум-чурум үрээшкиннери болгаш кем-херек үүлгедиглери-биле демисел, хоойлу-дүрүмнү сагыырын боттандырар талазы-биле айтырыгларга хамаарыштыр оперативтиг хуралды Тываның Баштыңы Владислав Ховалыг эрттирген.
Ол хуралдың ажылынга Россияның Чиңгине прокуратуразының Сибирь федералдыг округ талазы-биле эргелелиниң начальнигиниң албан-хүлээлгезин күүседип турар Баир Доржиев, Тыва Республиканың прокурору Сергей Дябкин, яамыларның болгаш ведомстволарның удуртукчулары киришкен.
Кожууннарның администрацияларының даргалары, районнар прокурорлары, Иштики херектер яамызының районнар аразының килдистер начальниктери, Россияның Истелге комитединиң Тыва Республика талазы-биле эргелелиниң ажылдакчылары оперативтиг хуралга видеохарылзаа дамчыштыр киришкеннер.
Бо чылдың эрткен 10 айларында Тывага аар кем-херек үүлгедиглериниң 20 хууга өскени оперативтиг хуралга улуг дүвүрел-биле демдеглеттинген. Кем-херек үүлгедиглери Кызыл хоорайга – 24, Тожуга – барык 30, Чаа-Хөл кожуунга – 18, Чөөн-Хемчик кожуунга 10,2 хууга көвүдээн. Ынчалза-даа Өвүр, Сүт-Хөл, Кызыл дээш 9 кожууннарга кем-херек үүлгедиглериниң эвээжээни ниитизи-биле республикада байдал чүгээр дээрзиниң идегели деп болур.
Кем-херек үүлгедиглериниң 24 хуузу оларның киржикчилери эзирик турда болган. Чижээлээрге, Улуг-Хем кожуунга “эзирик” кем-херек үүлгедиглер 31 санга, Чөөн-Хемчик кожуунга – 26, Барыын-Хемчик кожуунга 20 санга көвүдээн. Өске кожууннарга база арагалаашкын уржуунда кем-херек үүлгедиглери болгулаан.
Эң ылаңгыя ада-ие кижилерниң арагалаары оларның ажы-төлүнүң өөрениринге болгаш дыштанырынга, эки мөзү-шынарлыг кижилер болуп өзеринге дыка шаптыктыг. Ада-иезиниң арагалаарынга оларның уруг-дарыының удурланыышкыны кем-херек үүлгедиинче шилчий бээри дыка хомуданчыг.
Чогум-на адазының арагалаар болгаш дерзии аажы-чаңының уржуунда хай-халап болуп, ооң элээди оглу кем-херек үүлгедиин душ бооп кылган.
Бо чылдың ноябрь 15-тиң хүнүнде Тес-Хем кожууннуң Самагалдай школазының өөреникчизи 13 харлыг элээди оол өөредилге соонда школадан бажыңынче чанып кээрге, оолдуң авазынче ачазы эзирик алгырып-кышкырып турар болган. Алгыш-кырыш үндүрерин соксадырын элээди оол адазындан негээрге, демгизи тоовас боорга, оглу ачазын идипкен. Адазы ону сегирип алгаш, ооң ишти-баарынче шашкылапкан. Оол стол кырынга чыткан бижекти алгаш, бажыңдан үнүп чоруй баарын адазындан негээн. Оглунче эзирик ачазы: “Мени шанчывыт!” – деп алгырып, аңаа кыжаны бээрге, оол корткаш, адазының хөрээнче бижек-биле шанчыпкан.
Оглунга эки үлегер-чижек болуп шыдаваан 55 харлыг ада кижиге Тес-Хем кожууннуң төп эмнелгезиниң эмчилери дүрген эмчи дузазын чедирген.
Ооң оглу өөредилгеге кызымак, мөзү-шынары угаан-сарыылдыг, өөренип турары класстың даргазы, школаның хөй-ниити амыдыралынга идепкейлиг киржип турар болган.
Оолдуң адазы ийи катап шииттирип чораанын полицейжилер илереткен. Бир кижини өлүрер мен деп кыжанып турганы дээш, ооң соонда эрге-хоойлу органнарының ажылдакчыларынга хамаарыштыр күжүн ажыглааны дээш бо хамааты шииттирген. Хөй-ниити черлеринге эзирик көзүлгени, корум-чурумну үрээни дээш административтиг кеземчеге чаңгыс удаа эвес онаажып чораан.
Адазының арагалаар чоруунуң уржуунда, таварылга бооп, кем-херек үүлгеткен элээди оолду иштики херектер органнарының назы четпээн уруглар-биле ажылдаар албан чери профилактиктиг хайгааралынга алган. Ол база оолдуң мөзү-шынарынга эки эвес салдарлыг болганы чугаажок.
Назы четпээн оглун кижизидер талазы-биле хүлээлгелерин күүсетпээни дээш, оолдуң ада-иезинге административтиг харыысалганы онаагаан.
Шииттирип, корум-чурум үрээшкиннерин каш удаа үүлгедип чораан, арагалаар чаңчылындан адырылбаан 55 харлыг хамаатыга ындыг административтиг харыысалга хөлүн эрттир чиик кеземче эвес бе?
Шииттирип чораан, хоругдал черлеринден хосталган, шенелдеге шииттирген хамаатыларны шыңгыы хыналдага алырын Тываның Баштыңы Владислав Ховалыгның башкарып эрттирген хуралынга онзалап демдеглээн. Оглунга бижектеткен, бо кем-херек үүлгедиинге боду база буруулуг 55 харлыг аданы алыр болза, ындыг хамааты моон соңгаар полицейжилерниң карааның огунда турар ужурлуг болгу дег.
Арага-дары аймаан хоойлуга чөрүштүр чажырып садып турары-биле улам чидиг демисежирин, “чажыт сайгарлыкчыларны” харыысалгага онаары болдунмас болза, оларның садыг-наймаазынче, бажыңнарынче кирерин хоойлу ёзугаар чөпшээрээн, чижээлээрге, өртке удур айыыл чок чорукту хынаары дээн ышкаш, шупту аргаларны ажыглаарын оперативтиг хурал үезинде республиканың удуртукчузу негээн.
Ажыы-биле чугаалаар болза, эң ылаңгыя суурларда “чажыт сайгарлыкчыларның” арага аймаа чажырып садып турары тус черниң чурттакчы чонунга-даа, тус черниң дарга-бошкаларынга-даа чажыт эвес дээрзи бүгүдеге билдингир болгай. Бир эвес ылап-ла чажыт чүве болза, арагачылар азы арага ижиксээн кижилер ол “чажыт садыгларны” канчап тып чеде бээр деп?! “Чажыт сайгарлыкчыларның” “чажыт садыглары” тус черниң эрге-чагырга чериниң дарга-бошкаларының база “чажыды” бооп турар. Оларның удуртуп турар сумузунуң девискээринде кым, кайда арага “чажырып садып турарын” билбээчеңнеп, тус черлерниң удуртукчулары кулаан кумнап, караан хаптап алганнар деп болур.
Сумуларда арага аймаа чажырып садып турар “чажыт сайгарлыкчыларны” колдуунда полиция ажылдакчылары илередип тудуп турарлар. Чаа-Хөл суурда садыгларның бирээзинден 224 шил янзы-бүрү марканың пивозун полицейжилер ужулган.
Бажың-Алаак суурда Амаа Моңгуш кудумчуда садыгдан спирт чыттыг суук чүүлдүг саваны, 76 шил водканы, 201 шил пивону илередип тыпкан. Бо садыгның ээзи ооң мурнунда база арага аймаан садарының чурумун үрээни дээш административтиг кеземчеге онаажып турган-даа болза, ол хоралыг үүлгедиин уламчылавышаан.
Бо чылдың эрткен 10 айларында чажырып садып турган 79 тонна арага аймаан хурааганын Тываның Баштыңы Владислав Ховалыг удуртуп эрттирген оперативтиг хуралга дыңнаткан. Бо дээрге республиканың девискээринде чажырып садып турар арага болгаш пиво аймааның эвээш кезии боору чугаажок. Хураап алган 79 тонна араганы куткан саваларның аразында хоралыг бүдүмел метанол холумактыг арагалыг шилдер бар болза, ону ишкеш, чеже кижи хораннанып болгу дег-дир.
Бо чылын Оренбург обласка “кара” арагадан 34 кижи хораннанып өлгени Россияда ам-даа уттундурбаан. Красный Чабан (Кызыл Малчын) суурда “Удача” садыгда араганы чажырып садып турарын ол черниң чурттакчылары шупту билир турган. Ол садыгның бажыңы тус черниң муниципалдыг тургузуунуң даргазы Мурат Суенбаевтиң шимчевес өнчүзү. Ону дарга сайгарлыкчыга арендага бериптерге, ол аңаа садыгны ажыткаш, “кара” араганы садып турган.
Бир эвес республиканың муниципалдыг тургузугларының удуртукчулары араганы чажырып садары-биле херек кырында чидии-биле демисешпес болза, Оренбург областың Красный Чабан (Кызыл Малчын) суурга болган ол коргунчуг болуушкун Тывага база болур чадавас.
Ийи чыл бурунгаар Улуг-Хем кожууннуң Торгалыг школазының 9 өөреникчизи арагага хораннангаш, эмнелгеже киргенин утпаалыңар. Оларның боттарының будулчак тайылбыры-биле алырга, 25 литрниң шилинде араганы ээн сарай иштинден тып алганнар. Ол-ла хүн үстүкү класстарның 5 өөреникчизи араганы ишкеннер. Ооң артыын даартазында 4 эжинге дамчыдып бергеннер. Олар база ол араганы ишкен. Шак ынчаар бөлүк өөреникчилер арагага хораннангаш, эмнелгеже киргеннер.
Араганы кымдан садып алганын, азы кайыын тып алганын кандыг-бир чылдагаан-биле өөреникчилер кымга-даа чугаалаваан деп тус черниң чурттакчыларының чамдыызы санап турганнар.
2005 чылдың чүгле бирги кварталында Тывага 65 кижи багай шынарлыг арагадан хораннанып өлгенин республиканың Кадык камгалал яамызы дыңнадып турганын база катап сагындырып каары артык эвес.
Амгы үеде Россия Федерациязының Федералдыг хуралының Күрүне Думазының даргазының оралакчызы Шолбан Кара-оол Тываның Баштыңының албан-дужаалынга ажылдап тургаш, 2021 чылдың март 19-та республиканың Дээди судунуң президиумунуң болгаш Суд департаментизиниң эргелелиниң каттышкан хуралынга чугаазынга Тывада бутлегер-биле демисел айтырыын көдүрүп, араганы чажырып сатканы дээш буруудаттырган хамаатыларга хамаарыштыр кеземчени судтар шыңгыырадырының чугулазын демдеглеп, судтарның ажыл-чорудулгазын чонга ажык-чарлыг болурун калбартырын айтып, судтарының үнүүшкүннүг хуралдарын катап эгидерин саналдаан.
Шынап-ла, араганы чажырып садып, республикага кем-херек үүлгедир чорукка, тываларның мөзү-шынарынга, өзүп олурар салгалдарның кижизидилгезинге дээш чурттакчы чоннуң амыдырал-чуртталгазының өске-даа талаларынга багай салдарлыг бооп турар кижилерниң херектерин сумуларже үнүүшкүннүг судтарга сайгарып, оларны чон мурнунче үндүрер болза, араганы хоойлуга чөрүштүр садар болгаш арагалаар чорук-биле демиселге дээштиг болуп болгу дег.
Хоойлу-дүрүмге чөрүштүр арага чажырып садар чорук-биле демиселди күрүне эрге-чагыргазының республика болгаш тус чер органнарының, хоойлу-дүрүм камгалалының албан черлериниң, хөй-ниитиниң чаңгыс демнии-биле чедиишкинниг чорудуп болур деп, Тываның Баштыңы Владислав Ховалыг оперативтиг хуралга демдеглээн.
Бутлегерлер-биле (чон бо даштыкы сөстү “бут-биле теверлер” деп алган) демисел хамыктың мурнунда сумуларның эрге-чагыргаларының удуртукчуларындан кол хамааржыр. Бир эвес олар “бут-биле теверлер”-биле демиселди дидим болгаш шиитпирлиг чорудар, аңаа сумуларның чурттакчыларын билдилии-биле хаара тудуп шыдаар болза, “чыткан чудукту бир аңдарып” болур.
Ынчалза-даа “Чыткан даш адаанче суг акпас” деп үлегер чугаа бар болгай. Бир эвес республиканың чурттакчы чонунуң чамдык кезии арагалап-дарылаарынга хандыкшыл чок, эзиртир суксуннарны садып ишпес чүве болза, арагалаар чорук, ооң уламы-биле кем-херек үүлгедир, “бутлегерлер” деп адай бергенивис арага чажырып садар кижилер-биле демисел деп чүүл чок турар ужурлуг болбайн канчаар.
“Араганың кырынга чам үнген” деп тыва улустуң үлегер чугаазы бар. А ол дээрге арагалаар кижи арагага дүжүп өлүр дээни ол.
Шаңгыр-оол Моңгуш.
