ЧОН-БИЛЕ АЖЫК ЧУГАА

Республиканың удуртукчузунуң ажыл-албаны

Тыва Республика хүнүнде, август 15-те, Россияның Хөй-ниити телевидениезинге (ОТР) болгаш Россия 24 телеканалга Тываның Баштыңының – Чазааның Даргазының албан-хүлээлгезин түр үеде күүседип турар Владислав Ховалыг-биле “Ажык чугаа” дамчыдылгазы болурун баш бурунгаар чарлаан турган.

“Ажык чугаа” эртериниң 10 хонук бурунгаар, август 5-тен, qlavatuva.ru тускай сайт, социал четкилер болгаш мессенджерлер дамчыштыр чурттакчы чоннуң Тываның Баштыңының албан-хүлээлгезин түр үеде күүседип турар Владислав Ховалыгга салган айтырыгларын чыып эгелээн. Ниитизи-биле 1200 ажыг айтырыг бижимел болгаш видеохевирлерге чурттакчы чондан кирген. Ол хире хөй айтырыгларны республиканың удуртукчузунга кижилерниң салганы ажыл-ишти болгаш амыдыралды экижидеринче оларның чүткүлүнүң, со­циал адырда болгаш экономикада чидиг айтырыгларның көвүдээниниң, Владислав Ховалыгның удуртулгазы-биле олар шиитпирлеттине бээринге чоннуң идегелиниң херечизи болган.

Владислав Ховалыг боду база чон-биле ажык чугаага баш бурунгаар­ кончуг шыңгыы белеткенип турган. Республиканың кожууннарынче үнүп, тус-тус черлерде ажыл-иш-биле ханы таныжып, чидиг айтырыгларны удуртукчулар болгаш чурттакчы чон-биле сайгарып сүмележип, оларны канчаар шиитпирлээриниң аргаларын дилеп турган. Чүге дизе чер бүрүзүнүң чедиишкиннерин-даа, четпестерин-даа республиканың удуртукчузу бодунуң караа-биле көрүп алганда, чүгле ынчан оларга боттуг болгаш чөптүг үнелел бердинер болгай.

Тыва Арат Республиканың тургус­тунганындан бээр 100 чыл ою, Респуб­лика хүнү-биле Тываның бүгү чонунга байыр чедириишкини-биле Тываның Баштыңының албан-хүлээлгезин түр үеде күүседип турар Владислав Ховалыг “Ажык чугааны” эгелээн. Ажыл-ишке чедиишкиннерни, кадыкшылды болгаш аас-кежикти чонга ол күзээн.

Кожууннарны кезип чоруп тургаш, тус черниң чурттакчылары-биле ужуражып, дарый кылыр аңгы-аңгы айтырыгларны шиитпирлеп турганын Владислав Ховалыг ажык чугаа үезинде база дыңнаткан. Чижээлээрге, Чаа-Хөл суурнуң бир чурттакчызы ооң чурттап турары микрорайонга кудук кактырарын дилээн, чүге дизе микрорайоннуң чурттакчылары суурнуң барык кыдыында кудуктан суг­лап турарлар. Бо айтырыг бүдүн рес­пуб­ликада чидиг болуп турарын Таңды кожууннуң төвү Бай-Хаактың чурттакчы­лары кудумчуларның суг-биле хандырыл­газын дарый шиитпирлээрин дилээни база катап бадыткаан. Бо чылын Тываның кожууннарынга 35 кудукту кактырары-биле 15 сая рубльди үндүрүп бергенин Владислав Ховалыг “Ажык чугаа” үезинде дыңнаткан.

"Чоннуң канчаар чурттап турарын карактарым-биле шынзыгып көөр дээш, кожуун, хоорай бүрүзүнге амы-хууда чедер сорулганы салып алган мен. Чоокку үеде ырак-узак Мөңгүн-Тайга болгаш Тере-Хөл кожуун­нарга чедер мен" – деп, ол аазаан.

Ырак-узак Мөңгүн-Тайга кожууннуң сайгарлыкчыларының мурнундан Долаана Саая сөс алгаш, кожуун төвүнге чедир автоорукче кичээнгей салырын дилээн. Оон аңгыда ол көвүрүг айтырыын кан­чаар шиитпирлээр деп турарын айтырган. Херектиң ужуру чүдел дизе, эрткен чылгы үерден Барлык хемни кежилдир көвүрүг бузулган, ооң орнунга түр көвүрүгнү тут­кан, аар чүъктүг машиналарны ол уг­байн, буступ кээп дүжүп болур. Чоокку үе­де Мөңгүн-Тайгага автомашиналыг че­дип, байдалды боттуң карактары-биле көөр деп турарын Владислав Ховалыг дыңнаткан.

«Амгы үеде бис федералдыг ак­ша-хөреңгилерни үндүрүп бээрин ма­нап турар бис, чүге дизе Россия Федера­ция­зының чазаа эрткен чылгы үер-халаптың түңнелинде когараан Ыраккы Чөөн чүкке акша-хөреңгилерни үндүрүп бээриниң дугайында айтырыгны шиитпирлеп турар. Акша алырының дараазында ээлчээнде бистер бис. Ол келирге-ле, бузулган оруктарның болгаш көвүрүглерниң септелгезин база тудуун эгелээр бис. Мырыңай чоокта чаа Өвүр кожуунга чордум. Мөңгүн-Тайга угланыышкынында оруктуң бир кезээн харыылап турар Өвүрнүң орук септелге-тудуг эргелелин күчүлүг грейдер-биле дериир деп шиит­пир хүлээп алдынган. Оон аңгыда, планнарда Даглыг Алтайже орукту тудары көрдүнүп турар. Асфальтылыг орук Мөңгүн-Тайганы таварты эртер болзун дээш, чүткүүр ужурлуг бис” – деп, Ховалыг демдеглээн.

Ийиги айтырыг кожуунда бедик дүр­гедээшкинниг интернеттиң чогу-биле холбашкан. Бүгү делегей четкизинге кош­тунарының айтырыын республиканың улуг соталыг операторлары-биле күрү­не-хуу эштежилгениң күсели-биле шиитпирлээриниң шупту аргаларын чоокку үеде сайгарып көөр дээрзин Владислав Ховалыг чугаалаан.

Мөңгүн-Тайга кожууннуң төп эмнелгезинге чаа рентген-аппаратты садып бээрин эмчилерниң бирээзи “Ажык чугаага” дилээрге, амгы үениң сан-чурагайлыг дериг-херекселин эмнелгеге садып бээ­ри-биле 7,5 сая рубль, көжүп чоруур аппаратты садып алырынга 6 сая рубль акшаны үндүрүп бээр шиитпир хүлээп алдынган деп, Владислав Ховалыг харыы­лаан. «Ырак-узак кожууннуң чурттакчылары эмчи шинчилгезин өй-шаанда эртери кончуг чугула. Ынчангаштың Мөңгүн-Тайга кожууннуң төп эмнелгезинге чаа дериг-херексел кончуг херек” – деп, Владислав Ховалыг демдеглээн.

Вавилин ээтпээнде участоктарда ба­жыңнар тудуп алган хамаатыларга ба­жыңнарын бузар сагындырыглар хоорай чагыргазындан кээп турарын ол черниң чурттакчыларының бирээзи видео­харылзаа дамчыштыр дыңнаткаш, бажыңнарының тудуун, чериниң болгаш инженерлиг инфраструктуразының айтырыгларын шиитпирлежип бээрин Вавилин ээтпээниң чурттакчыларының мурнундан Тываның Баштыңының албан-хүлээлгезин түр үеде күүседип турар Владислав Ховалыгдан дилээн.

Ол девискээр Бии-Хем кожуунга хамааржып турган. Аңаа тудуг ажылдары чорудар кандыг-даа план турбаанда, огород-сад ажылы чорудар кылдыр дыка хөй кижилерге чер участоктарын тус чер чагыргазының шиитпири-биле берген.

«Херек кырында ол девискээр шагда-ла чурттакчы чоннуг микрорайон апарган. Аңаа инженерлиг инфраструктура херек. Кызыл хоорайның мэриязы-биле ынаар электри шугумун чорудар шиитпирни хүлээп алган бис. Ол ажылдарны кылыр организация-биле керээни август 5-те чарган, шупту ажылдар сентябрьга чедир күүсеттинер. Хары угда 4 ниитилел электри-биле хандыртынар» – деп, В. Ховалыг харыылаан.

Вавилин ээтпээнде 900 школачы чурттап турарын республиканың удуртукчузу айыт­кан. «Ол микрорайонга уруглар садтары, школа болгаш эмнелге херек. Ам ын­да уш-баш чок тудуглар чоруп турар. Социал объектилер турар девискээрлер­ни эрге-чагырга дүрген курлавырлаа­ры чу­гула» – деп, Владислав Ховалыг чугаалаан.

Хөмүр-даш өртээн чиигедир дээш, Тываныӊ чазаанда кандыг хемчеглер алдынып турарыл? «Ажык чугаа» үезинде ол айтырыг база көдүрлүп келген.

«Хөмүр-даш өртээниң айтырыы-биле шыңгыы ажылдап эгелээн мен. Мээӊ даалгам-биле Өртектер албаны хөмүр-даштың амгы өртээниң экономиктиг үндезилиин санап көрген. Боттарывыстыӊ санаашкыннарывысты Монополияга удур федералдыг албан-биле шүүштүрдүвүс. Түӊнелинде хөмүр-даш өртээн бадырар аргавыс бар болган. Амгы үеде Даг-руда компаниязыныӊ ээлери болгаш удуртукчулары-биле чугаалажыышкын чорудуп турар. Дараазында болур ужуражылгага бот-боттарывысты билчип, эки түӊнелге келиривисти идегээр мен. Чүгле ынчан хөмүр-даш өртээниң дугайында чонга бүзүрелдии-биле дыңнадып шыдаар боор мен» – деп, В. Ховалыг чугаалаан.

Республиканың удуртукчузу-биле “Ажык чугаа” үезинде кижилерниң аңаа салганы айтырыглары оларның хүн бүрүде амыдырал-чуртталгазы болгаш ажыл-ижи-биле холбаалыг болган.

«Айтырыг бүрүзүн шиитпирлээрин кызыдып тур мен. Сагышта ышкаш бо-ла дораан бүде бээр чүүл каяа турар боор. Ол бүгүге баш бурунгаар планнаттынган системалыг ажыл херек, чогум-на ону ам тургузуп кириптивис. Хууда айтырыглар-биле чергелештир улуг хемчээлдиг айтырыгларны шиитпирлээрин база кызыдып турар бис. Берге айтырыгларны шиитпирлээр талазы-биле бистиң санал-оналывысты чоокта чаа ужуражылга үезинде Владимир Владимирович Путин деткээн. Ол дээрге агроүлетпүр комплекизиниң хөгжүлдези, энергия чедишпезин чок болдурары болгаш өске-даа айтырыглар-дыр» – деп, Ховалыг демдеглээн.

Республиканың эрге-чагыргазынга чон-биле харылзааның бо хевири кончуг чугула дээрзин Тываның Баштыңының албан-хүлээлгезин түр үеде күүседип турар Владислав Ховалыгның эрттирген “Ажык чугаазы” көргүскен.

Шаңгыр-оол МОНГУШ.

#Ажыкчугаа #Владиславховалыг #Тыва #Тува #Тувамедиагрупп #Тывадыл #Тывамедээ #Tuva #Shyntuva