— Чыглып келген чонга аът дугайында чугаалаксап тур мен- деп, чарлакчы Михаил Норбу, аъттар чарыжының аразында, аныяктарга тайылбыр кылды – Аътты финишче ыяап-ла киирер, хөөкүй халып кирип олурда кыдыынче тыртып аппаарга, хомудай бээр. Аътты хүндүлээр. Өртек-үнезиниң дугайында база чугаалаксадым. «Чаа тывалар» дээривис акша-төгериктиг, шыдалдыг кижилер аъды өлуп каарга: «Бо багай аът- дыр, хей аът- дыр, чарыштырарга маңнап шыдавас, ооң орнунга өске аътты садып эккээр чүвевисти» - дээр. Бир эвес бодунуң кулун, безин чажындан өстүрүп алган кижи болза, аъдын көргеш кээргеп, ыглап-даа турар кижилер бар-дыр ийин.Чарышка финишче кирип-ле чыдар болза, өстүрген ээзи амырап турар. Ынчангаш, сөөлүнде-даа кирип келген аът болза, финишче черле киирери чугула, оолдар.
Шаг-төөгүден билирим болза, аъттың үнези мындыг чуве: 50-60 чылдарда Арысканга эртип турган Караш-Кула дээр аътты Өвүрден 7 чалыы-биле садыглажып аппарган дээр, чалыы дээрге — 1-2 харлыг молдургалар- дыр. Ол үеде чүгүрүк аъттарның өртээ ындыг турган. 70-80 чылдарда байза кирип турган аъдын кадарчылар садыглажырда бызаалыг инек-биле алыр боор чүве. Ол үеде улус анаа аъдын база орнажыр турган. «Чатка аътты» үргүлчү орнажыр турган, бурунгаартан келгенин соңгаар, соңгаартан келгенин бурунгаар талаже аай-дедир орнап алыр турган. Билбес эвес силер, «чатка аът» дээрге та каяа чораан, та канчаан оорлап эккелген, ынчангаш, ындыг малдарны орнажып алыр турган.
Эки аъттар база оларнын аразынга турар, ынчалза-даа чүгүрүк чатка аъттарны чүгле 2-ле өске ындыг малдарга орнап алыр турган - чүгле чатка болганы дээш үнези ындыг.
Шаап болур аъттарны канчаар садыглажыр турганыл? Бир кижиниң чылгызынга баргаш — аныяк аътты шаап өөредип алырым ол, бээр сен бе — дээрге — ийе, бээр мен, 2 баш-биле орнажыыл дээр. Ынчангаш, бо үеде бот-боттарывыс аравыста аъттарывыс канчаар садыглажып турарывысты база боданып көрүңер, аныяктар.
Аът чарыжының 4 салыг түңнелдери.
Аныяк чоруктуг аъттардан Торгалыгдан Орлан Санчының кара аъды эрткен. Сукпактан Куулар Быйманың доруг аъды ооң соондан кирип келген. Элегестен Василий Лодай-оолдуң доруг аъды, Ус-Элегестен Чалым Ооржактың калчан-доруг аъды, Арыскандан Адыгжы Кууларның доруг аъды шууштур кирип келген.
Аныяк чүгүрүк аъттардан Торгалыгдан Айдыс Домбааның калдар аъды эртип келген. База-ла Торгалыгдан Байыр Доржунуң шилги аъды 2 дугаарында кирип келген. 3 дугаарында Аяс Домбааның кара аъды, 4 дугаарында Торгалыгдан Шораан Данзырынмайның доруг аъды, 5 дугаарында Иштии-Хемден Сыдым Оюннуң доруг аъды кирип келген.
Улуг чоруктуг аъттардан Иштии-Хемден Буян Шойдактың доруг аъды эртип келген, ооң соондан Сайлык Шойдактың доруг аъды келген. 3 дугаарында Арыг-Үзүүнден Вадим Салчактың доруг аъды, Торгалыгдан Айдыс Домбааның доруг аъды база Леонид Калын-оолдуң бора аъды 4-5 дугаарында кирип келген.
Улуг чүгүрүк аъттарны 15 км салган. Байыр Доржунуң доруг аъды эртип келген, Юрий Мунзуктуң кара аъды соондан келген. Сергей Санчының доруг аъды 3 дугаарында, Адар Манзырыкчының, Аким Кунгааның аъттары 4-5 дугаарында кирип келген.
С. Кыргыс.
Авторнуң тырттырган чуруу.#Шын
