ЧОНУНГА ТӨЛЕПТИГ

3 сентября 2021

70

Эртемден дугайында сөс

Бо хүннерде филология эртемнериниң кандидады, Тыва Республиканың Чазааның чанында Тываның гуманитарлыг болгаш социал-экономиктиг тускай шинчилелдер институдунуң Дыл (сөстүктер), чогаал (аас чогаалы) шинчилелдериниң килдизиниң эргелекчизи, кол эртем ажылдакчызы Кызыл-Маадыр Авый-оолович Симчит мугур харлаан хүнүн демдеглеп турар.

Ол 1971 чылдың сентябрь үште Тес-Хем кожууннуң Чыргалаңды суурунга хөй ажы-төлдүг, интеллигент башкылар Авый-оол Дадарович биле Татьяна Севээновна Симчиттерниң өг-бүлезинге төрүттүнген. 1977 чылда Самагалдайның бир дугаарлыг школазынче өөренип кирген-даа болза, бичиизинден тура ачазын дөзээн хөгжүмге, уран чүүлге сундулуг өзүп орар бичии оолдуң сонуургалы ала-чайгаар Кызылдың уран чүүл школазынче өөрениринче хаара туттунуп, 1978-1986 чылдарда ук школаны өөренип дооскаш, эң баштайгы доозукчуларының бирээзи болган. Улаштыр 1986-1990 чылдарда Иркутскиниң уран чүүл училищезиниң чурулга башкы салбырынга өөренип, чедиишкинниг дооскан соонда, 1990-1992 чылдарда Россияның Чепсектиг күштериниң шериг албан-хүлээлгезин эрттирген. 1994 чылда Турцияның Анкара университединче өөренип киргеш, 1999 чылда Дыл болгаш төөгү-география факультедин «филолог» деп мергежилдиг дооскан. Өөредилгезин уламчылаары-биле ол-ла университеттиң магистратура чадазынче дужаап киргеш, 2002 чылда «Эрте-бурунгу түрк дыл» деп мергежил-биле чедиишкинниг дооскан. Төрээн Тывазынче чанып келгеш, чоорту бодунуң эртем талазы-биле сонуургалының ниити угланыышкыны илереп келирге, ол-ла чылын ТывКУ-нуң аспирантуразынче өөренип кирген. 2010 чылда «Тыва дылда хам чүдүлгениң лексиказы» деп темага диссертациязын дооскаш, филология эртемнериниң доктору И.В. Кормушинниң удуртулгазы-биле Москва хоорайга РЭА-ның Дыл эртеминиң институдунга эртем ажылын чедиишкинниг камгалааш, филология эртемнериниң кандидады деп эртем чадазынга төлептиг болган. Тываларның бурунгу чүдүлгези болур – хам чүдүлгезинде, ооң ёзу-чаңчылдарында, алгыштарында, чугаа-домаанда, хамнар болгаш дээрлер дугайында хөй-хөй билиглеринде ажыглаттынып турар тускай терминнерни, сөс каттыжыышкыннарын бөлүктеп, укталган ук-дөзүн тодарадып, түрк болгаш моол дылдар-биле деңнээн эртем ажылын Россияның эртемденнери дыка улуг үнелел-биле хүлээп алган. Эртем удуртукчузу Игорь Валентинович бодунуң өөреникчизи Кызыл-Маадыр Симчиттиң ажылынга үнелелди берип тура, ук ажылды «тыва дылдың сөс курлавырын, шажын-чүдүлгеге хамаарышкан лексиказын, ооң төөгүзүн оон-даа ыңай хандыр уламчылап шинчилээринге ханы ужур-уткалыг, ол ышкаш тус шинчилел ажылының материалдарын тыва дылдың, төөгү, этимологтуг, диалектилер болгаш өске-даа адырларының словарьларын тургузарынга улуг идигни бээр» деп онзалап демдеглээн.

Амгы үеде К.-М. А. Симчит эртем чадазы камгалаан бо ажылын улам калбартып, тускай ном кылдыр чырыкче үндүрери-биле белеткеп турар. Ук солун ажыл таварыштыр тыва номчукчулар, дыл болгаш төөгү эртемденнери, башкылар, сургуулдар тыва чоннуң эрте-бурунгу хам чүдүлгезиниң дугайында билиишкиннерни, тускайлаң онзагайларын билип алыры чугаажок.

К.-М.А. Симчит 2003 чылда ТГШИ-ниң дыл секторунче эртем ажылдакчызы кылдыр ажылдап киргеш, бо хүнге чедир үре-түңнелдиг, чедиишкинниг ажылдап чоруур. Ол орус, тыва, турк дылдарда 40 ажыг эртем чүүлүнүң автору. Ооң бижээн эртем ажылдарының, статьяларының, редакторлаан болгаш тургускан ажылдарының саны эңмежок. Ол эрте-бурунгу түрк бижиктер талазы-биле Тывада ховар, санныг каш мергежилдиглерниң бирээзи кылдыр санаттырып чоруур. Тываның билдингир эртемденнери Д.А. Монгуш, З.Б. Самдан-биле кады эрте-бурунгу түрктерниң бижимел тураскаалдарының дугайында «Күлтегин» (Новосибирск, 2003), «Кül-tegin» (2003, Анкара) номнарның тургузукчуларның бирээзи. База ол ышкаш З.Ю. Доржу, Д.С. Куулар-биле «Ниитилел-политиктиг терминнер словары» (2004), «Тыва дылдың тайылбырлыг словары» (2011), «Тыва дылдың этимологтуг словары» (2018) база Н.Ф. Катановтуң «Урянхай чурт дугайында очерктер», «З.Б. Чадамбаның шилиндек эртем ажылдарының чыындызы» деп номнарны тургузарынга киришкен. Д.А. Монгуштуң «Тыва-турк словарының» (2005), Тыва Республиканың Конститустуг судунуң 10 чыл оюн уткуштур «Үндезин Хоойлу бичии уругларның карактары-биле» деп номнарның редактору, «Орук шимчээшкиннериниң дүрүмнери», «Шериг албанныгларның эргелери болгаш хүлээлгелери» чыындыларның тыва дылче очулдурукчуларының бирээзи, ол ышкаш хөй-хөй эртемденнерниң ажылдарының рецензентизи, редактору болуп ажылдап турар.

К.-М.А. Симчит тыва дылдың эрткен төөгүзү, амгы үеде чидиг айтырыгларын сайгарып бижээн солун илеткелдери-биле Тывага, Россияга, даштыкы чурттарга киржип турган. Коллегавыс бо хүннерде Дыл (сөстүктер), чогаал (аас чогаалы) шинчилелдериниң килдизиниң эргелекчизи болуп, «Тыва-орус словарьның» болгаш «Тыва дылдың орфографтыг словарының» чаартылгалыг үндүрүлгелерин, «Тыва дылдың тайылбырлыг словарының» үшкү томун белеткеп, парладыр ажылды удуртпушаан, тыва дылдың чидиг айтырыгларын шинчилээр тускай сорулганы салып алган ажылдап турар.

К.-М.А. Симчит 2002 чылда Мая Хеймер-ооловна Ооржак-биле бүле тудуп, бо хүнде найыралдыг өг-бүле беш ажы-төлдү өстүрүп, кижизидип чоруурлар. Улуг уруу бо чылын Кызылдың күрүне лицейин чедиишкинниг дооскаш, эмчи университединче дужаап кирип алган. Оглу Кызылдың 15-ки лицейинде 10-гу класста, бичии уруу Күрүне лицейинде 7-ги класста, ортун оглу 15-ки лицейниң 5-ки класста өөренип турарлар. Хеймер оглу 4 харлыг. Өөнүң ишти Мая Хеймер-ооловна саң-хөө черинде ажылдап чоруур.

К.-М.А. Симчиттиң ава-ачазы бүгү назынында башкылап чораан, ажы-төлүн дөгерезин эртем-билиглиг, төлептиг кылдыр өстүрген, чонунга, чер-чуртунга хүндүткелдиг, хөй-хөй шаңнал-макталдыг, буянныг өгбелер. Ачазы Авый-оол Дадарович хөй чылдарда хөгжүм башкылап, школаның баштайгы директору болуп ажылдап чораан. Ооң ады-биле Самагалдайның уругларның уран чүүл школазын мөңгежидип адаан. Буурул ава бо чылын мугур 80 харлап турар. Улуг уруу Оюнмаа Авый-ооловна Кызылдың 9 дугаарлыг школазында тыва дыл башкызы, дараазында уруу Чойгана Авый-ооловна медицина эртемнериниң кандидады эртем чадалыг, Кызылдың эмчи училищезинде башкы, улуг оглу Кызыл-Маадыр Авый-оолович база эртемден, ортун оглу Эртем-Херел Авый-оолович хууда сайгарлыкчы, хеймер кызы Светлана Авый-ооловна саң-хөө ажылдакчызы болуп ажылдап чоруурлар.

Институттуң ортумак салгалдарының бышкан эртемдени деп атка төлептиг К.-М.А. Симчит ажылынга бердинген, ажык сеткилдиг, дузааргак, топтуг-томаанныг, бүдүштүг, хөй талалыг эртемден. Ол хөй чылдарда институттуң профком даргазының хүлээлгезин ак сеткилдии-биле күүседип турган. Оон аңгыда, институттуң организастап келгени бүгү-ле хөй-ниити хемчеглеринге ажылдап эгелээн чылдарындан-на идепкейлиг киржип, бодунуң үлүг-хуузун киириштирип чоруур.

Хүндүлүг коллегавыска бо байырымныг хүнде мугур хар харлаан ою таварыштыр сеткиливистиң ханызындан изиг байырны чедирип, ал-бодунга каң дег кадыкты, ажыл-ижинге ам-даа хөй-хөй чедиишкиннерни, өг-бүлезинге, ажы-төлүнге, чоок улузунга өөрүшкү-маңнайны, чаагай чолду күзеп, дээр-деңгерлерден чаяаттынган чечен-мерген, оккур угааныңардан үнген муң-муң эртем бодалдарыңар ылгын, чүгүрүк демир-үжүүңер таварыштыр ак саазынга бодарап, тыва чонуңарны өөртүп, төрээн дылывыстың чажыттарын ажыдып, ам-даа хөй чылдарда тыва эртемге бараан болуп чоруур болзунам деп сеткил йөрээливис-биле алгап, курайлап тур бис!