Тыва Республиканың Баштыңы Владислав Ховалыг июль айда Чөөн-Хемчик кожуунга ажылчын үнүүшкүнү-биле барып четкеш, эң чидиг, шиитпирлээри берге айтырыгларны өөренип көрген. Бо хүнге чедир кожууннуң элээн хөй айтырыглары шиитпирлеттинип турар. Оларның аразында шиитпирлеттине берген айтырыгларга орук септелгези база хамааржыр. Чадаана хоорайның иштинде машина халдыр, чон аргыжар оруктарны септээн. Ленин, Советская, Комаров кудумчуларын септээри-биле барык 24 млн ажыг акшаның ажылы бо хүнде кылдынган.
Хөй ажыл-албан черлерин чылыдып турар төп котельнаяга элээн үр үе иштинде капитал септелге болбаан. Аңаа капитал септелге кылыры-биле 13 млн ажыг акшаны база деткимче кылдыр берген. Бо хүнде 3 км ажыг чылыг трассазын солуп турар. Оон аңгыда, 3 чаа котелдарны база алган. “Ооң мурнунда турган 4 котел эргижирей берген. Артып калган 2 чүгээр котелдарывысты курлавырда арттырып алган бис” – деп, кожуун чагырыкчызы Алексей Тюлюш чугаалаан.
📢Кирбииш-Сарайже электри шугумун шөйүп турар
Кожуун төвү Чадаана хоорайдан 25 км ыракта Кирбииш-Сарай арбанында Шымбай-оол аттыг чаңгыс кудумчу бар. Ында 2004 чылдан тура, барык 17 чыл иштинде чурттакчы чон электри чырыы чок чурттап келген. Ооң чылдагаанын дилеп тывары маргыштыг айтырыг болуп турар. Ооң мурнунда электри чырыын Чадаананың хөмүр-даш уургайындан кожуп кааш турган. Чырыының өртээн төлевейн барганындан электри шугумун үзе кескен. Ынчалза-даа чурттакчы чон чырык өртээн төлеп турганын чугаалап турар. Амгы үеде ында 150 ажыг чурттакчы чон болгаш 27 өреге бар. “Мен кожуун чагырыкчызы болуп ажылдап эгелей бээримге-ле, арбанның чурттакчы чону электри айтырыын шиитпирлеп бээри-биле дилегни киирип эгелей берген. Кирбииш-Сарай арбанынче чырыкты кожуп бээри-биле бо хүнге чедир ажылды чорудуп турар бис. Тываның Баштыңы Владислав Ховалыгның деткимчези-биле бистиң бо айтырыывыс шиитпирлеттинип турар” – деп, Чөөн-Хемчик кожуун чагырыкчызы Алексей Тюлюш чугаалаан.
Тендерни ойнадып алган хүлээникчи бодунуң талазындан бүгү ажылды кылып чорудуп турар. ТР-ниң Энергетика болгаш одалга яамызының талазындан 63 киловаттың трансформатору, кабельдер, фурнитура дээш оон-даа өске чугула херек чүүлдерни садып эккелген. Чөөн-Хемчик кожуун чагыргазы болгаш арбанның чурттакчы чону хүлээникчилер-биле кады эгин-кожа демниг ажылдап турарлар. Чырык кожар сөөлгү 50 чагыны тайгадан бадырып эккелген. Амгы үеде чонар, аштап-арыглаар ажылдарны чурттакчы чон боттары кылып чорудуп турар. Ниитизи-биле арбанче киир 100 хире чагыны тургускан. Хөмүр-даш уургайындан арбанга чедир 6 км. Ажылдың хөй кезии кылдынган, барык доостур чыгаан. Арбанның иштинге тургузар электри чагыларын тургузары арткан. Көрдүнген хуусаа ёзугаар алырга, октябрь төнчүзүнге чедир чырыкты кошкан турар ужурлуг.
Чурттакчы чон чырыктыг болурунга сеткилинден өөрүп, шудургу ажылдап турар. Арбанның ажы-төлү дыштанылгаларда келир дээрден башка, өөредилге үезинде школага өөренири-биле Чадаана хоорайже чоруй баарлар. Чырыкты үзе кескенинден Чадаанаже көжүп чораан чон, “кижи чуртунга ынак, куш уязынга ынак” дээн ышкаш, арбанче дедир көжүп кирерин четтикпейн манап турарлар. Чырык айтырыы шиитпирлеттинген соонда, арбанга келир үеде хөй-ле планнар тургустунуп турар. Өске арбан-сумуларда ышкаш школа, эмнелге, уруглар сады, садыг-саймаа ажыттынып, амыдырал саглаңайны бээр дээрзинге чон идегеп турар. Ооң мурнунда ажылдап турган кирбииш болгаш чугай бүдүрүлгезин катап тургузуп алырын планнап турарлар.
📢Өскүс уруглар бажыңнарынче көжүп кирген
2020, 2021 чылдарда ниити кожуун иштинде ада-иезиниң хайгааралы чок арткан ажы-төлге бажың тудуп бээри-биле тускай программа ёзугаар 44 бажың туттунган. Бо бажыңнарже чырык коштунмаан турган. Чырыкты кол шугумдан кожуп кииреринге хөй түңнүг акша-хөреңги негеттинип турган. Кылыр ужурлуг хүлээникчилерге ынча түңнүг акша-хөреңги көрдүнмээн болганындан, база-ла Владислав Ховалыгның деткимчези-биле 6 хире млн акшаның материалын саткаш, "Тываэнерго" ажылдарны кылгаш, чырык шугумун киир кошкан.
Чөөн-Хемчик кожуун чагыргазының тудуг архитектуразының талазы-биле консультантызы Айлаң Даваа: “Ам бо хүнде хууда агар саннарны ажыдар ажылдар чоруп турар. Кудук айтырыы база шиитпирлеттинип турар. Амгы үеде ийи кудукту тургускан. 44 бажың ээлериниң 35-и бистиң албан черлери-биле керээни чарган. Артканнары аңгы-аңгы кожууннарда болгаш соңгаар хоорайларда ажылдап, чурттап чорууру-биле керээлери ам-даа чардынмаан” – деп чугаалаан.
Электри шугумун кожарынга чедир хүлээникчилер бо бажыңнарны боттары хайгаарап турганнар. Кажан чырыкты кожуптары билек, бажың ээлерин сентябрь айның эгезинде оран-савазынче киирген.
📢Чадаана хемни кежир көвүрүг доостур четкен
Бажың-Алаак суурда Чадаана хемни кежир чаңгыс борбак көвүрүг 1973 чылда туттунган. Ону кылган олчаан чаңгыс-даа септелге ажылдары чоруттунмаанындан аварийлиг байдалда келген. Тываның удуртукчузунуң деткимчези-биле септелге ажылдары эгелээн. Август айда көвүрүгнү чаартып кылыры-биле, садыглажыышкынны чарлаан. Түңнелинде, хууда сайгарлыкчы Ужар-оол Иргит ойнап алган. Көвүрүг тудуун октябрь айның төнчүзүнге чедир доозар хуусааны айыткан. Көвүрүгнүң узуну 65 метр, дооразы 10 метр, 2 дилиндектиг, улуг машиналар база эртип болур. Бүрүнү-биле диаметри 30 см хире чоон доорбаштар-биле кылып эгелээн.
Ниитизи-биле ажыл шалыпкын чоруп турар. Эң берге чүүл — көвүрүгнүң сыртыктарын кылыры. Амгы үеде көвүрүгнүң 3 кезээн тургузупкан. Ам 4, 5 дугаар кезектерин тургускаш, 2 дугаар шывыынче кирери арткан. Ниитизи-биле тудугда 8 техника хаара туттунган. Ол дээрге КамАЗтар, кран, экскаватор дээш оон-даа өске. Ниитизи-биле 10 хире кижи мында ажылдап турар. Оон аңгыда, Бажың-Алаак суурнуң чурттакчы чону база дузалажып, доорбаштарны чөвүрээзинден аштап-арыглап бергеннер. Тайгада көвүрүг кылырынга тааржыр ыяштарны база чурттакчы чон аайлааш, эккеп берип турарлар.
Көвүрүг тудуунуң улуг бригадири Хүлер Монгуш: “Соок дүшпээнде көвүрүг тудуун доозуптар дээш, дыштаныр хүн чок ажылдап турар бис. Чурттакчы чон идепкейлии-биле киржип, шудургу ажылдап турарлар. Көвүрүгнү үезинде тудуп доозарынга бүзүреп тур бис” – деп демдеглээн.
Оон аңгыда, кожуунда малдың кышкы чем белеткели дүшкүүрлүг чоруп турар. Ниитизи-биле бо чылын 23 600 тонна мал чемин белеткээр сорулганы салган. Амгы үеде 25 муң ажыг сигенни кезип белеткеп алганнар. Азы өскээр чугаалаарга, салдынган сорулгазын 18 хуу ажыр күүседипкеннер. Ол ышкаш тараа ажаалдазы база кидин түлүк чоруп турар. Ында 8 комбайн хаара туттунган.
Чыжыргана СААЯ.
Буян ООРЖАКТЫҢ тырттырган чуруктары.
