Бөдүүн кижиниң чуртталгазының деңнели бедип, чамдык адырларда делегей чергелиг майыктарга чоокшулап, харын-даа деңнежип, амыдыралды экижидер байдалдар тургустунуп турар үе-дир бо. Ажы-төлүвүс соңгаар хамаанчок, даштыкы чурттарда ажылдап-амыдырап, өг-бүле тудуп; боттарывыс Азия, Европаның дээш өске-даа чурттарга дыштанып, туристеп чоруурувуста кайгамчык чүве чок апарган деп болур. Тудуп ап турар бажың-балгадывыстың ишти-даштын көөрге, бир шагда магадап ханмазывыс Бразиль сериалдарда-ла! Аныяк оолдар, кыстар хамаанчок, чамдык назын ортузу чедип, ажып чоруур улуг кижилеривистиң кеттинип, арны-бажын эдип алган чоруурун көөрге, аянныг-ла! Уран чүүлдүң, спорттуң, дыштанылганың хевирлерин амы-хууда боттарынга шаа-биле шын ажыглап чоруурлар база аравыста эвээш эвес.
Ол даштындан көөрге ындыг. А иштики сагыш-сеткиливис база-ла ындыг каас-чараш бе, үлегерлиг шын бе? Аравыста, Чеховтуң чугаалааны ышкаш, «Сагыш-сеткиливис-даа, угаан-бодалывыс-даа, арнывыс, хеп-сынывыс дег» онза чараш бе?
Аңаа харыы кылдыр, бир дугаарында, найысылалывыстың чурумалдарын сактып кээлиңер. Төп кудумчуларывыс колдуунда арыг-дыр, чараш-тыр. А артканнарында? Бок, бок, бок! Кайда-даа чем карты хаптар, саазыннар, таакпы, хүн бүрүнүң химия артынчылары, машина септеп-селииринге ажыглаан үс, суук чүүлдер савазы дээш чүү чок дээр! Сактырга, төрээн хоорайын эки хирлендирип, бокталдырып алырынга маргылдаа чарлапкан-биле дөмей. Боттарывыстың-на чурттап, ажы-төлүвүстү өстүрүп чоруур хоорайывыска кандыг кончуг ынак эвес улус боор бис? Бок октаан кижи мынчаар бодап тур боор: «Долгандыр шупту улус октап турда, мээң чаңгыс конфетам карты чүнү өскертиптер. Аштаар улус бар!». Азы улус көрбейн турар дээш, бок октаарлар база эңдере. Бодун улус чок-даа черге шын алдынары – культурлуг кижиниң бир көргүзүкчүзү.
Чамдыктары мырыңай боданмас-даа. Чанында уруу кады кылаштап чорда-ла, чеминиң картын дыка өөренген октаптар, машиназының соңгазындан хадыдыптары чүү-даа эвес. Чогум школаларда башкылар өөреникчилеринге класс шактары, кичээлдерге үргүлчү чагып, өөредип турар. А күжүр төлге чоок кижилериниң үлегери сөстен артык өөредиг. Чижеглеп санап көрээлиңер: Кызылдың чурттакчыларының саны 2012 чылдың чизези-биле алырга, 112 659 кижи, мугурлаарга, 100 муң кижи дижик. Чаңгыс кижи бир неделяда хөй-ниити черинге бир бок октап турган-дыр. 100 муң хире улуг-биче бокту 7 хүнге үлээрге, 14 муң ажыг бокту хүннүң-не сүзүп, кырлап, бажыңнарывысче киирип, бокка немей улустуң дүкпү-какызын, думаа-чараазын киир тынып турар-дыр бис. Бир хүн 14 хире муң бок! Ол чуттуг, чүдек бокту хоорайның организациялары, ылаңгыя Мэрия ажылдакчылары, боттарының ажылдарын соксаткаш, неделя санында, а чамдыкта мырыңай 2-3-даа катап аштап арыглап-ла, чыып-ла турарлар. А бок төнмес! Аштап-арыглап турар черлер эвес, бокталдырбайн турар черлер арыг-каас чыдар дээр болгай. Волонтерлар дээр эки турачы дузалакчылар боттарывыстың-на ажы-төлүвус болур. Олар боктарны арыг-чараш холдары-биле сегирип, өскелерниң бужарын чыып ап турарлар. Хем кыдыы, эвээш-биче оъттуг-ыяштыг черлер, хөөр девискээри дээн ышкаш черлерде чүү-даа чыдар, эң-не коргунчуг, эң-не чүдек!
Чигген чеминиң, ажыглаан эдиниң артынчызын бок каар тускай черлерже октаптар – кижи бүрүзүнден негеттинип турар чүүл чүгле ол эвес чүве бе? Бок октаар савалар чок деп чылдагааннаар бис (шынында хире-шаа-биле олар тургустунуп турар), ол урналарны тыппайн барган болза, бажыңының чанынга чедир сумказынга суп, холунга тудуп, шыдажыпса, кандаай чүве ирги? Чылдагаан дилевейн, арга дилээр деп чугаа бар ийик. Бодунуң-на богу олчаан чыпшына бээр бе азы шак-шагы, хүн-хүнү-биле тудуп алгаш чоруп бээр эвес. Чүгле бодун бодавайн, өгбелеривистиң үлегер-чижээн кичээнгейге ап, чурттап турар черивисти база бодаар чаагай үе кажан эглип кээр ирги?
Келген аалчыларывыс, боттарывыс чеже-даа каас-шиник, арыг-силиг болзувусса, чер-чуртун деңнелин, ээлериниң байдалын хоорайның кудумчуларындан үнелеп көөр; өске черден маңаа чурттай бергеннер, бис төрээн черивисти канчаар ээлээр, эдилээривистен чижек ап, өттүнерлер. Чараш хоорай-суурларывысты биске кым-даа аштап бербес?!
Оюнмаа МОНГУШ.
