Эртем болгаш чаа технологиялар чылынга
Чурттуң Президентизи Владимир Путинниң Россияга чарлааны Эртем болгаш чаа технологиялар чылынга уткуштур биче-буурай тыва чонунуң адын төлептиг эдилеп чоруур чүрек эмчизи, медицина эртемнериниң кандидады Аржаана Кууларның дугайында очерк-биле таныштырар-дыр бис.
Ол 2008 чылда Москва хоорайда Н.И. Пирогов аттыг Россияның эмнелге талазы-биле национал-шинчилел университедин чедиишкинниг дооскан. Эки өөредилгезин, сагылга-чурумун башкылары эскергеш, улаштыр РФ-тиң Кадык камгалал яамызының А.Н. Бакулев аттыг чүрек, хан-дамыр талазы-биле кезип эмнээр эртем-шинчилел төвүнүң ординатуразынче шынзылга бижиин бергеннер. Ординатураны (2008-2010 чч.) дооскаш, башкыларының бүзүрелин чаалап алган аныяк эмчи эң-не берге «кардиология» салбырының чүректи кезип эмнээр мергежилин шиңгээдип алган.
Билиглерже чүткүлдүг аныяк специалисти ол-ла клиниканың шыырак хирург эртемден эмчилери деткип, аспирантураже өөренирин сүмелээннер. Шак ынчаар ол аспирантураны (2010-2013 чч.) чаа ажыттынган чүректиң интерактивтиг патологиязын (аарыгларын) кезип эмнээр салбырынга өөренип дооскан. Эртем-шинчилел ажылын (РЭА член-корр.,) медицина эртемнериниң доктору О.Л. Бокерияның удуртулгазы-биле чедиишкинниг камгалаан. Чаа ажыттынган салбырга ажылдаар аас-кежиктиг болганы-биле, ооң диссертациязының темазы бо үениң чаа эртем технологияларынга даянган.
Аржаана Макаровна 2014 чылдан бээр бо хүннерге чедир аарыг улусту кезип эмнээн соонда, күш киирип, бут кырынга тургузар кардиохирургия салбырында доктор чадазының эртем-шинчилел ажылын биживишаан, дүн-хүн чокка ажылдап турар. Чымыштыг эмнээшкин ажылы дээрге кезиишкиннер, дүнеки дежурство-хайгааралдар, аарыг улус хүлээри… А ооң кырындан хөй санныг эртем статьялары бижип, эртем-конференцияларынга, съездилерге, чыыштарга илеткел белеткеп кылыры ындыг амыр эвес болгай. Уруу Ариана он дөрт харлыг, Москваның орус-көрей школазында өөренип турар. Уруунуң ачазы юридиктиг болгаш саң-хөө талазы-биле ийи дээди эртемниг.
Аныяк эртемден эмчиниң бот допчу-намдарын кысказы-биле көөр болза, ооң мандып өскен өг-бүлези, өскен-төрээн чери, төрел-чону – канчаар-даа аажок улуг салдарлыг болганын эскерер бис.
Ол 1985 (Инек) чылда Кызыл хоорайга төрүттүнген. Ооң адын Аржаана деп даай-авазы адаан. Аныяк өг-бүлениң дун кызы ада-иезиниң чырык күзели, ынакшылының оду – баштайгы сылдызы болуп чаяаттынган. Ачазы Макар Машпалдырович Куулар (1959-1990 чч.) Чаа-Хөл (ынчан Улуг-Хем) кожууннуң Ак-Туругга төрүттүнген. Ортумак школа соонда Томск хоорайның инженер-тудуг институдунуң архитектура факультедин дооскан. Ооң ачазы – Машпалдыр Сенгилович Куулар «Ак-Туруг» совхозтуң тудуг даргазының оглу чүве-дир. Сураглыг эртемден башкы, фил.э.д., профессор Доржу Куулар-биле кады төрээн алышкылар. Салгал дамчаан тудуг талазы-биле мергежилдиг Макар Машпалдырович хайлыг аарыгның уржуундан, хып дээн аныяк назынында "аъдының бажы" хоя берген.
Аржаананың авазы Ульяна Хонук-ооловна Монгуш 1960 чылда Чөөн-Хемчиктиң Хорум-Даг сумузунга төрүттүнген. Школа соонда Томск хоорайның эмчи институдунуң фармакология факультедин дооскан. Төөгүден бээр Сибирьниң эртем төвү болган Томск хоорай тыва студентилерге өг-бүле боор аас-кежикти та чежезинге сөңнээн ийик! Дээди эртем-билиин чедип алгаш, Ульяна биле Макар бот-боттарынга ынаныштыг, чөленгииш чалгыннарын херипкеш, төрээн Тывазынга ажыл-амыдыралын шуудадып эгелээннер. Дун кызы Аржааназы төрүттүнүп кээрге, ада-иениң өөрүшкүзү улам хөрлээлеп, чаныш-сыныш чокка ажыл-ижи-биле ада-чуртунга бараан болуп келген. Ачазы бичии кызынга чажындан тура угаан-медерел сайзырадыр оюннар ойнадыр, баш-мээни дүрген сайгарар кылдыр (логиказын) быжыктырып, кижизидип турганы ол. Ооң салдары сөөлүнде барып үре-түңнелдиг болурун ынчан кым билген боор. Аржаана беш хар ажып чорда, уругнуң келир үеде ужуп үнер уязының эң-не кол быразы, баганазы сыйлып, кууларларның аймаа ажыг-шүжүгге таварышканнар. Эжин чидирген Ульяна Хонук-ооловна ол үеде оглун ижин-сааттыг ондап-остап артып калган. Ажы-төлге ынак, салым-чаяанныг аныяк архитектор аданың чырык овуру чоок кижилериниң чүректеринде, сактыышкыннарында ам-даа өшпээн.
Аржаананың авазы бүгү чуртталгазында Кызыл хоорайның 1 дугаар аптеказынга ажылдап чораан, амгы үеде хүндүлүг дыштанылгада. Халаптыг тозан чылдарда чааскаан ийи ажы-төлүн эртем-билигниң оруунче эдертип, бодунуң болгаш ынак эжиниң төлептиг мөзүзүн кызы биле оглунда таңмаландыр кижизидип каан. Оглу Артыш Макарович, база-ла Москва хоорайның үш дугаар А.И. Евдокимов эмчи университедин дооскан. Ол амгы үеде диш эмчизи, Кызыл хоорайда чурттап чоруур, ийи уруглуг. Буянныг ие ажы-төлүн эмчилер кылдыр өстүрүп, кижизидип каан чылдагаанын мынчаар тайылбырлаар: «Аныяк назынында эжин оскунуп деп чүве берге-даа болза, төрел-чонум, эш-өөрүм ачызында ажыг-шүжүгге алыспадым. Ылаңгыя авамның кады төрээн дуңмазы, хайыралыг хеймер даайым Дандар-оол Көк-Хунаевич биле күүйүм Маны Оюновна Ооржактар уругларымны өскү-өскүжеге бут кырынга тургусчуп, биске өмек-дөмек болуп чорааннар. Ажы-төлүм эмчи-домчу эртемниг болганы – чонунга буянныг ижи-биле бараан болзун дээн мээң изиг күзелимден үнген чадавас…».
Тоол, домакта алдын даңгына дег, ак шырайлыг, дозур карактарлыг Аржаана Кызылдың тос дугаар школа-гимназиязынга өөренип кирген. Эге класстарга-ла уругнуң оккур угаанын, чаа чүүлдү дораан шиңгээдип аптар соруктуу өске эш-өөрүнден ылгалып турган. Аянныг номчулга башкызы, беш-алды класска өөренип турда, Тываның хөгжүм-шии театрындан чалаттырган режиссер – Сиин-оол Лакпаевич Оюн уругну Надя Рушева дугайында чечен чугааны аянныг, тода чугааладып өөреткеш, Россия чергелиг мөөрейге белеткеп киириштирген. Аңаа ол бүзүрелдии-биле тиилеп алган. Удаа-дараа салым-чаяанныг кыс (Новосибирск, Байкал, Москва) республика, регионалдыг база Бүгү-россия чергелиг олимпиадаларга киржип, бирги чергениң төлептиг олуттарынга тергиинин бадыткаан.
Бүгү талазы-биле дески салым-чаяанныг өөреникчизин алдын медаль-биле доостурар дээш, башкылары баш удур белеткеп турганнар. Ындыг-даа болза, сес класс соонда Кызылдың күрүне лицейинге Аржаана биология-химия клазынче шылгалдаларны чайлыг эрте берген. Аржаанага ынак эртемнерин өөренири дыка белен болган. Биология, химия угланыышкынныг класска Кызылдың өске школаларындан он бир шылгараңгай оолдар, уруглар өөренип кирген. Олардан чүгле дөрт кижи дооскан. Амыдыралче эртем-билигниң оруун ажыткан башкылары: Татьяна Санчаа (директор), Лариса Күжүгет (клазының башкызы), Ирина Бурхинова (биология), Вера Никитина (химия) олар ам-даа Аржаананың чүрээнде уттундурбас эргим кижилери болуп артпышаан.
Ол лицей-школа соонда, биология, химия клазынче кирген он бир өөреникчиден арткан дөрт доозукчудан – Аржаана Куулар Москваның медицина, ийигизи Санкт-Петербург хоорайның медицина, үшкүзү Россияның Улустар Найыралы университединиң (РУДН) медицина талазы-биле, дөрткүзү Москваның Күрүне университеди (МКУ)-нуң биология факультединче дужаап киргеш, шупту дээди эртемниг болуп, чедиишкинниг доосканнар. Олар амгы үеде Москвада, Америкада, Сахалинде, Кызылда тус-тус оруктарын шилип, аңгы-аңгы албан черлеринде ажылдап, чурттап чоруурлар.
Аржаана Макаровна ол үелерни боду мынчаар сактып чугаалады: «Студент чуртталга-даа эгелээн. Бистиң аравыска Москваның лицейин дооскан уруглар дыка шыырак турган. Бир дугаар шылгалда-коллоквиум соонда, Кызылдың күрүне лицейи Москвадан дудак чок деп бадыткаан. Бодап турарымга, ол үеде башкыларывыс эртем-билигни дыка эки бергеннер. Чаңгыскурсчуларымга химия шылгалдаларынга дузалажып турдум. Берге чүве, чүгле дыка чаныксанчыг, национал аъш-чем чиксээр турдум. Тыва студентилерден педиатрияга – чаңгыс, эмнээр талазы-биле – чаңгыс, хөй эвес турган бис. Мээң бөлүүмге беш кижи янзы-бүрү омак-сөөктүг: якут, осетин, тус черден (Москва) алды чыл дургузунда аажок найыралдыг «ниити эмнелге» талазын доостувус. Меңээ сураглыг А.Н. Бакулев аттыг клиниканың ординатуразынче өөренир бижик берген. Башкыларымның бүзүрели ол хире өндүр-чаагай болган.
Ординатураны чүрек эмнээр эртем-шинчилел төвүнге өөренип дооскаш, ийи дугаар чылында академик Л.А. Бокерия боду демдектер аайы-биле көрүп тургаш, мени аритмолог болур сен дээн. Ынаар баары дыка берге, бүдүү иштимде ону дыка сонуургаар турган мен. Аритмология талазынче чорудуптарга, чүректи радиочалгыглар-биле эмнээри дээн ышкаш, нарын физиология шинчилелдерин өөредип эгелээн. Кезиишкиннер талазы-биле узбек омак-сөөктүг Б.Х. Миликулов (амгы үеде Америкада ажылдап, чурттап чоруур) деп чурттуң шыырак хирургтарының бирээзинге өөренген мен. Аспирантураның бюджеттиг олудун эртемден башкыларым сүмелээрге, хирург Л.А. Бокерияның уруу Ольга Леонидовна башкы (амгы үеде база Америкада) бодунуң салбырынче ап алгаш, эртем талазы-биле удуртуп эгелээн. Диссертация бижип тургаш, Россияның эң-не шылгараңгай (политика, бизнес, эстрада, кино, спорт) улустарын көөрге, баштай меңээ дыка солун болду. Оон чоорту чаңчыгып каар чорду. А.Б. Пугачева, И.Д. Кобзон дээш оон-даа өске назылай берген сураглыг артистерни көрүп, оларның кадыы дээш бичии-даа болза үлүүм киириштиргенимге чоргаарланмас аргам чок. Эртем адын камгалап алгаш, чаа ажыткан салбырга ажылдай берген мен. Кезиишкиннер, эмнээшкиннерден аңгыда, эртем талазы-биле сургакчылап, дуржулга солчурунга, билиг бедидеринге дузалыг боор чорду. Москваның чоок-кавызында регионнарны, хоорайларны шуптузун кезээн бис. Ырак чер дээрге Саха-Якутия, Калмыкия барган бис. Новосибирск хоорайда Е.Н. Мешалкин аттыг эмнелге төвү бар болганындан Сибирьже, Тываже амдыызында барбаан бис…».
Москва хоорайның Рублевкада Россияның чүрек болгаш хан-дамыр кезип эмнээр эң шыырак эртем-шинчилел эмнелге төвүнде кижилерниң кадыы база амы-тыны дээш дүн-хүн чокка ажылдап чурттап чоруур аныяк эртемден тыва кыс – Аржаана Макаровна Куулар бодунуң биче-буурай тыва чону дээш, оларга канчаар дузалаптарын бо-ла сагыш човап чугаалай бээр. А ооң бодалдары херек кырында боттанып, янзы-бүрү аргаларның тыпты бээринге ыяк бүзүрээр-дир бис. Шак мындыг биче сеткилдиг, бурунгаар көрүштүг, билии бедик, угаанныг төлдер турда, Тыва чуртувустуң келир үези – чырык, чылыг, бурунгаар хөгжүп чорууру каракка көскү.
Ульяна МОНГУШ,
фил.э.к., ТИГПИ-ниң эртем ажылдакчызы.
