«Өг-бүле бүрүзүнге дээди эртемниг уруг»
«Өг-бүле бүрүзүнге дээди эртемниг уруг» деп губернатор төлевилелиниң киржикчилери-биле ужуражылгаларым ам-даа доозулбаан. Бо төлевилел чонга кайы хире ажыктыг болуп турарын тодарадыр сорулганы салган мен. Чурттуң экономиктиг-даа, шажынчы-даа, культура-даа талазы-биле сайзыралы эртем-билиг болгаш өөредилгеден кончуг хамааржыр. Бир эвес дээди болгаш ортумак тускай эртемниглер көвүдээр болза, сайзыралче базымнарны кылып, сорулгавысче чоокшулап олурарывыс ол. Ынчап кээрге улуг-биче, кырган-чалыы дивейн, өөредилге болгаш эртем-биле өңнүктешкени-ле дээре.
2014 чылда «Өг-бүле бүрүзүнге чаңгыс эвес дээди эртемниг уруг» деп губернатор төлевилели эгезин салган. Оон бээр элээн үелер эрткен. Төлевилелдиң боттаныышкынының түңнелдерин көөр дээш, ТР-ниң Өөредилге болгаш эртем яамызында ук төлевилелди харыылап турар специалистер-биле ужуражып чугаалаштым. Дээди эртемни чедип алгаш, төрээн черинде ажылдап чоруур киржикчилерни чугаалап берген. Оларның бирээзи Кызыл хоорайның 5 дугаар школа-гимназиязында ажылдап чоруур Екатерина Чооду болду.
Ол 2013 чылда Каа-Хем кожууннуң Ильинка ортумак школазын доос каш, Уфа хоорайның Башкир күрүне уни верситединиң иштинде башкы институдунга эге класстар болгаш англи дыл башкызы болур ийи тускай мергежилди чедип алган.
– Бо төлевилелге канчап киржи берген силер, Екатерина Андреевна?
– Бир дугаар курска өөренип турумда, Тывага «Өг-бүле бүрүзүнге чаңгыс эвес дээди эртемниг уруг» деп губернатор төлевилели ажылдап эгелээн. Ол төлевилелге хамаарышпас мен деп бодап турдум. Ынчалза-даа ук төлевилелге киржип эгелээнимни ТР-ниң Өөредилге болгаш эртем яамызының специализинден билип алдым.
– Студентилеп турган чылдары ңардан чүнү чугаалап болур силер?
– Ынчан кадыы кызыгаарлыг бичии уруглар-биле ажылдаарынга ынак турган мен. Өөренмишаан, кыдыындан акша ажылдап алыр аргазын бодап, бодумнуң англи дылымны сайзырадып албышаан, бир төпке бичии уругларга даштыкы дыл өөредип турдум. Ажылдап тургаш, студент аныяктар-биле волонтержу ажылдарга удаа-дараа киржир чордум. Душ бооп өөренип турарым интститутка «Өг-бүле болгаш бичии уруглар төвү» ажыдар, аңаа директор хереглеп турарын билип алдым. Ол олутче 3 кижи кордап турган. Мен робототехника дугайында төлевилелимни чугаалаптарымга, таар зына бергеш, мени ажылче хүлээп алган. Ынчаар-ла ол төпке директорлай бердим. Ол-ла төлевилелимни Тывага дыштанылгамда келгеш, камгалап, көргүзүп турган мен. Институдумну доо зуп алгаш, чанып кээримге, робототехника дугайында төлевилелимни дыңнаан улус мени чаа ажыттынып турган Немелде өөредилге төвүнге ажылдаарын сүмелээн. Ажылдаксап турдум. Ынчалза-даа мээң төлевилелимге шору хөй акша херек турган. Чүге дээрге бичии уругларга робототехниканы өөредирде, херекселдер херек. Оларның өртээ шору аар. Күрүнеден деткимче акша болдунмайн барган. Эвээш акша-биле бөлгүм ажыдары канчап-даа болдунмас, эң-не бөдүүн херекселдерни безин каш-ла санныг кылдыр садып ап болур деткимче акшаны күрүне берген. Ол-даа канчаар, кызып ол күзелимни сайзырадып, ажылдап артып каар дээримге, хоорайга чурттаар оран-сава айтырыы база нарыыдап келген.
Төрээн кожуунумга ажылдаар дээш, Сарыг-Сепче чорупкан мен. Сарыг-Сеп ортумак школазы мени улуг өөрүшкү-биле ажылче хүлээп алган. Бир дугаар чылымда «Чылдың башкызы» мөөрейге киржир сен дээрге, улуг башкыларның чугаазын дыңнап, кандыг-даа коргуушкун чокка киришкеш, 1 дугаар чер алган мен. Чаш уруг чүнү-даа билбес болгаш чүүден-даа кортпас дээр-ле болгай. Мен база бичии уруглар дег коргуушкун, сүрээдээшкин-даа чокка ол мөөрейге киришкенимни ам сактып кээримге, каттырынчыг-даа апаар. «Ажык кичээл эрттирер-дир сен ийин, коргунчуг чүве чок» – дээрге, бодумнуң бир солун төлевилелим-биле ажык ки чээл эрттирген мен.
– Бир дугаар чер алганын бодаарга, ажык кичээлиңер онзагай болган боор аа?
– Кичээлдерге чүгле номнар болгаш плакаттар, баннерлер-биле ажылдаарга меңээ солун эвес, сеткилимге кирбес. Башкы кижиниң черле бир солун, өскелерден ылгалдыг төлевилели турар ужурлуг. Чыл эгезинден төнчүзүнге чедир ол программа-биле ажылдааш, эки, багай талаларын түңнээр, сайгарар. Ынчангаш чыл эгезинде «Кахуд» биле «Пликерс» деп капсырылгалыг программалар-биле ажылдап турган мен. «Чылдың башкызы» мөөрейге «Кахуд» программаны ажыгладым.
Башкызы тайылбырлаан кичээлин тест хевирлиг кылдыр баш бурунгаар тургузуп алыр. Ук программаны кайы-даа эртемге, каш-даа дугаар классчыларга ажыглап болур. Теманы тайылбырлаан соонда, түңнеп эгелээш, капсырылганы ажыткаш, самбырада экранга көргүзүп алыр. Уруг бүрүзү телефонунга шолазын (Никнейм) бижип алыр. «Старт» дээш башкызы базыптарга, уруглар шупту самбырада экранга көстүп келир. Бир дугаар айтырыгны салыптарга, самбырага харыыларның хевирлери көстүп келир. Уругларның телефонунга төгерик, дөрбелчин, үш булуңчук дээш аңгы-аңгы хевирлиг чуруктар кылдыр көстүр. Самбырадан айтырыгны номчуп алгаш, шын харыыны көрүп алгаш, шын харыының дужунда төгерик бар болза, төгерикти, дөрбелчин бар болза дөрбелчинни базар. Бир дугаар айтырыгга кым шын, кым меге харыылааны дораан самбырага көстүп келир. Айтырыг бүрүзүнүң шын-меге харыылары көстүп турар. Эң сөөлгү айтырыгның соонда кижи бүрүзүнүң ниити баллын программа санааш, самбырага көргүзүптер.
Бо арганың эки талазы болза, башкы кыдырааштар хынаарынче хөй үе чарыгдавас. Хынааш, демдектерни салгаш, дедир уругларга үлээр дээрге, дыка хөй үени «чиптер»-дир. А «Кахуд» биле ажылдаарга, уруглар база боттарының демдектерин ол-ла дораан көрүп турар, кандыг-даа маргыш, хомудал турбас. Амгы үениң ол аргаларын көргүзеримге, башкылар дыка сонуургаан. Төлевилелимни камгалааш, школа деңнелин эртип алгаш, дараазында кожуун деңнелинге, дыл болгаш чогаал башкыларының аразынга база 1 дугаар чер алдым. Бо программаны сонуургаан башкыларга школага неделя санында семинарлар эрттирип берип турдум.
– Оон ыңай кандыг солун программалар-биле ажылдап турар силер?
– «Пликерсы» деп капсырылга база бар. Бо программа-биле ажылдаарга, уруг лар дыка сонуургаар. А4 саазынның үзүп каан чартыын уруг бүрүзүнге үлеп бээр. Ол саазыннар анаа-ла дөрбелчин болбас, аңгы-аңгы хевирлерлиг болур. Саазынның дөрт талазын АБВГ деп үжүктер-биле демдеглеп каан. Чижээ лээрге, айтырыгны салыпкаш, харыыларын самбырага АБВГ дээш көргүзүптеримге, уруг бүрүзү шын харыы ны тыпкаш, кайы үжүктүң талазы шын дээ рил, ол үжүктүң талазын өрү баштандыр тудуптар. Ынчан мен уругларның тудуп турар саазыннарын сканерлептеримге, самбырада экранга шын болгаш меге харыылаан улустуң дугаарын тодарадыптар.
Оон ыңай, Аудиозаписьтер деп капсырылга база бар. Чижээлээрге, англи дыл кичээли. Теманы тайылбырлаан соон да, анаа бөдүүнү-биле доозуп каары уругларга чалгааранчыг. Ынчангаш бо капсырылганы ажыглаар мен. Англи дыл өөренирде, эң кол чүүл – шын адаары. Төрүмелинден англи дылга чугаалаар ийи даштыкының аразында өөренген темага хамааржыр чугаазын самбырага видеога көргүзүптер мен. Уруглар ону дыңнап алгаш, ээлчег езугаар самбыра баарынче үнүп келгеш, өттүнүп чугаалажырлар. Уруг бүрүзү ону сонуургаар, шын чугаалап өөренип алыксаар-дыр. Оон ыңай-даа солун капсырылгаларны кичээл дерде ажыглап турар мен. Уругларның кичээнгейлии аажок апаар чорду.
Сарыг-Сепке 2 чыл ажылдааш, өг-бүлемниң аайы-биле Кызыл хоорайже чедип келдим. Кызылдың школаларынга ажыл дугайында билдириишкин болгаш резюмелер бериптеримге, дыка хөй школалар ажылче чалаан. А мен бодум 5 дугаар школа-гимназияны шилип алдым. Ол школаже ажылдаарда, тускай шылгалдаларны база дужаадым. Ында чаа-ла бир чыл ажылдап турар мен. Хоорайга ажылдай бергеш, «Чылдың башкызы» деп мөөрейге кириштим. Бо удаада ынчангызы дег эвес, шору өзүп келгеним ол ыйнаан, дыка девидеп, сүрээдеп турзумза-даа, 2 дугаар чер алдым. Ынча хөй школаларның дуржулгалыг, шыырак башкыларының аразынга 2 дугаар чер алганым дээрге меңээ дыка улуг чедиишкин-дир.
– Өг-бүлеңерде башкы кижи бар бе, Екатерина Андреевна?
– Авам, ачам Ильинка совхозунга ажылдап чораан бөдүүн өг-бүле. Ийи кады төрээн угбашкы бис. Дуңмам шериг албан-хүлээлгезин эрттирген соон да, Воронеж хоорайга дээди өөредилге черин дооскаш, Тывага кээрге, ажыл тывылбаан. Екатеринбург хоорайда ИХЯ-ның төп эргелелинде ажылдап турар.
Авам хүндүлүг дыштанылгада, а ачам аар-саар ажыл кылып амыдырап чоруур. Чаңгыс оолдуг бис. Өөм ээзи база күрүнеде ажылдап турар.
– Эң-не улуг күзелиңер…
– Уфа хоорайга ажылдап турганым ышкаш, «Өг-бүле болгаш ажы-төл» төвүн Тывага ажыдыксаар мен. Ынчангаш бичии уругларны чажындан школага белеткээш, школачы үелеринде кагбайн, эртем чедип алган соонда, ажылдай бергижеге чедир хайгаараксаар мен. Ол төпке робототехника англи дыл чурулга дээш чаш кижиниң мээзин сайзырадыр бөлгүмнер турар. А ада-иелерге, чижээлээрге, субботаларда ажы-төлүн бөлгүмнерже киирипкеш, боттары төптүң янзы-бүрү темалыг семинарларын дыңнап болур. Семинарны неделя санында аңгы-аңгы башкылар, психологтар эрттирер. Бо күзелимни, оглум чаш боорга, амдыызында боттандырып шыдавайн тур мен. Бодум чааскаан эгелээр дээримге, коммерция талазы-биле угланыышкынныг болу бээр, а мээң күзелим болза, социал угланыышкынныг кылыксаар мен. Бир эвес коммерция угланыышкынныг кылдыр кылып алыр болза, чүгле ада-иези шыдалдыг улус келир апаар, а мээң бодалым болза, кандыг-даа байдалдыг өг-бүлениң уруглары кээп болур, ажы-төлге чуртталганың аңгы-аңгы талаларын көргүзүксээр мен.
Оон ыңай база бир күзелим бар. Аныяк кадрлар Тывада чурттаар оран-сава айтырыы берге боорга, соңгаар улуг хоорайларже ажылдап чоруп турары хомуданчыг. Аныяк башкылар, эмчилерге бажың тудуп алыр черлерден күрүне берген болза. Чүге дээрге кижиниң чурттаар уязы чокта, ажылдың шынары багай болур деп санаар мен. Амгы үеде өг-бүлевис-биле бажың хөлезилеп чурттап турар бис. Чурттаар оран-сава чокта, ажылга бүрүнү-биле бердинери болдунмас.
«Өг-бүле бүрүзүнге чаңгыс эвес дээ ди эртемниг уруг» губернатор төлеви лелиниң боттаныышкыны бичиилеп чоруп орар-дыр. А дээди эртемни чедип алгаш, төрээн черинге ажылдай берген аныяк кадрларның чуртаар оран-сава айтырыы чидиг болуп артпышаан. Екатерина Чооду дег бурунгаар күзел-чүткүлдүг, чаа-чаа идеяларлыг, ажылынга ынак аныяктар ам-даа көвүдээр болзун!
Айдың ОНДАР.
Чуруктарны маадырның архивинден алган.
#Губернатортөлевилели #Өөредилгеболгашэртем #Шынсолун #Тыва #Тывамедээ #Тывадыл #Тывамедиагрупп #Тува #Tuva #Shyntuva
